Bu mövzudakı ismarıc sayı: 20

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Müzakirəsinə ehtiyac duyulan mövzulardan biridə uca Allahın hərəkət edib etməməsi, yer dəyişməsi, intiqalı məsələsidir. Onun səmaya nüzulu, Qiyamət günü (zahirən gəliş mənasını verən) "məci"si hərəkət ifadə edirmi?

Bir sözlə uca Allaha hərəkət, yerdəyişmə nisbəti haqda alimlərimizin görüşləri nədən ibarətdir? Bu mövzuda ölkəmizdə yayğın olan yanlış və təhlükəli bir anlayışa işıq tutmaq istəyirik. Tövfiq Allahdandır.

[Muslih]

Əhli Sünnətin imamlarından Əbul Həsən Əl Əşari (260-324 h/874-936 m) rahiməhullah, Azərbaycan alimlərinin suallarına cavab olaraq yazdığı və sələfin görüşlərini təqdim etdiyi "Risələ ilə Əhlis Səğr" adlı kitabında deyir:

 

وأجمَعوا على أنّه عز وجل يجيءُ يومَ القيامة والملك صفاً صفاً لعرْض الأُمَم وحسابِها وعقابِها وثوابِها ، فيغفِر لمن يشاء مِن المُذنِبين ، ويعذِّب منهم مَن يشاء كما قال

وليس مجيئُه حركةً ولا زوالاً ، وإنما يكون المجيء حركةً وزوالاً إذا كان الجائي جسماً أو جَوْهراً ، فإذا ثبَت أنّه عز وجل ليس بجسمٍ ولا جَوْهر لم يجِب أنْ يكونَ مجيئُه نُقلةً أو حرَكةً

ألا ترى أنّهم لا يريدون بقولهم : "جاءتْ زيداً الحُمّى " أنها تنقّلت إليه ، أو تحرّكت مِن مكان كانت فيه إذ لم تكن جسماً ولا جوهراً ، وإنما مجيئها إليه وجودها به

وأنه عز وجل ينزِل إلى السّماء الدّنيا كما روي عن النبي صلى الله عليه وسلم ، وليس نزوله نُقلة ، لأنه ليس بجِسم ولا جَوْهر , وقد نزَّل الوحيَ عند مَن خالفَنا

 

"Qiyamət günü mələklərin cərgə cərgə durduğu bir halda Allahın – azzə və cəllə - ümmətlərin ortaya çıxarılması, hesaba çəkilməsi, cəzası və savabı üçün (zahirən gəliş mənasını verən) məci edəcəyində (Sələf) icma etmişdir. Dediyi kimi günahkarlardan istədiyini bağışlayacaq, istədiyinə əzab verəcəkdir.

Onun (zahirən gəliş mənasını verən) məcisi hərəkət və zəval deyildir. Məci, sadəcə gələn kimsənin cism və ya cövhər olması halında hərəkət və zəval olar.

Onun – azzə və cəllə - cism və cövhər olmadığı sabit olduqdan sonra (aydın oldu ki) (zahirən gəliş mənasını verən) məcisinin yerdəyişmə və ya hərəkət olması heç də vacib deyil.

Görmürsənmi onlar (ərəblər) "Zeydə qızdırma gəldi" dediklərində, onun (qızdırmanın) Zeydə nəql olunduğunu və ya əvvəl olduğu bir yerdən hərəkət etdiyini qəsd etmirlər?! Çünki o nə cismdir nə də cövhər. Onun (xəstəliyin) Zeydə gəlməsi, onda (Zeyddə sabit) olmasıdır.

 

Peyğəmbərdən – salləllahu aleyhi və əlihi və səlləm – rəvayət olunduğu kimi, Onun - azzə və cəllə - aşağı səmaya nüzul etməsində də (Sələf) icma etmişdir.

Onun nüzulu yer dəyişməsi deyil. Çünki O, cism və cövhər deyil. Bizə müxalif olanlara görə isə (qəsd edilən) Onun vəhyi endirməsidir."

 

Qaynaq: Əbul Həsən Əl Əşari: Risələ ilə Əhlis Səğr: 227-229

Mədinə: Məktəbətul Ulumi vəl Hikəm: 1422/2002
 

[Muslih]

Şafi alimlərindən Abdul Qahir Əl Bağdadi (v. 429 h/1037 m) özünün "Əl Fərq Beynəl Firaq" adlı əsərində deyir:

 

وأجمَعوا على نفي الآفاتِ والغُموم والآلام واللّذات عنه , وعلى نفيِ الحَرَكة والسُّكون عنه خلافَ قولِ الهِشامِيّة مِن الرّافضة في قولها بجواز الحركة عليه

 

"Sıxıntı, qəm, ağrı və ləzzətlərin, eləcə də rafizilərdən Hişamiyyə qoluna, "Allah haqqında hərəkətin mümkün olması" görüşlərinə müxalif olaraq, hərəkətin və sükunətin Ondan nəfy olunması üzərində Əhli Sünnət icma etmişdir."

 

Qaynaq: Abdul Qahir Əl Bağdadi: Əl Fərq Beynəl Firaq: 333

Qahirə: Mətbəatul Mədəni

[Muslih]

Maliki alimlərindən Əbul Həsən İbnul Qattan (562-628 h/1167-1230 m) İcma məsələlərini topladığı "Əl İqna fi Məsəilil İcma" adlı əsərində deyir:

 

وأجمعوا أنه تعالى يجئ يومَ القيامةِ والملَكُ صفاً صفاً لعرْض الأمَمِ وحسابِها وعِقابِها وثوابِها , فيغفِر لمن يشاء مِن المؤمنين , ويعذِّب منهم مَن يشاء كما قال , وليس مجيئُه بحركةٍ ولا انتقالٍ

 

"Məsələ 92: Alimlər icma etmişlər: Ümmətlərin ərz edilməsi, hesablarının görülməsi, cəza və savablarının verilməsi üçün, Uca Allah və mələklər Qiyamət günü səf-səf gələcəklər.

Allah – buyurduğu kimi - möminlərdən dilədiyini bağışlayacaq, dilədiyinə əzab edəcək. Onun məcisi/gəlişi hərəkət və intiqal/yerdəyişmə deyil."

 

Qaynaq: İbnul Qattan: Əl İqna fi Məsəilil İcma: 1/44

Əl Fəruqul Hədisə: 1424/2004

 

[Muslih]

Altıncı əsr Hənəfi fəqihlərindən Muhəmməd bin Əbi Bəkr Ər Razi "Bədul Əməli" adlı məşhur qəsidənin şərhində küfr ləfzlərini üç kateqoriyaya bölür: İcmayla küfr olanlar, küfr olduğunda xilaf olanlar və küfr olduğundan qorxulanlar. Daha sonra küfr olduğunda icma olan ləfzləri qeyd edərək deyir:

 

أو قال : اللهُ تعالى قامَ أو نزَل أو جلَس للإنْصاف

 

"Və ya insan: Uca Allah qalxdı, endi və ya insaf üçün oturdu deyərsə (bu icmayla küfrdür)."

 

Qaynaq: Muhəmməd bin Əbi Bəkr Ər Razi: Şərhu Bədil Əməli/Hidayə minəl İtiqad: 331

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1422/2001

[Muslih]

Şafi məzhəbinə mənsub məşhur hədisçi Hafiz İbn Hibban Əl Busti (270-354 h/883-965 m) "Nüzul hədisi" haqda danışarkən deyir:

 

كذلك ينزِل بلا آلةٍ ، ولا تحرُّكٍ ، ولا انتقالٍ مِن مكانٍ إلى مكانٍ

 

“Həmçinin O (yəni Allah) alət, hərəkət və bir məkandan başqa bir məkana intiqal/yerdəyişmə olmadan nüzul edir.”

 

Qaynaq: İbn Hibban: Sahih İbni Hibban: 3/201

Beyrut: Muəssəsətur Risələ: 1414/1993

[Muslih]

Maliki alimlərindən İbn Abdil Bərr (368-463 h/978-1071 m) "Əl İstizkar" adlı əsərində "nüzul" hədisi haqda rəyləri sayarkən deyir:

 

وقد قالتْ فِرقةٌ منتسبةٌ إلى السنة : إنه ينزِل بذاته ، وهذا قولٌ مهجورٌ , لأنه تعالى ذكْرُه ليس بمحَلٍّ للحرَكاتِ ولا فيه شيءٌ مِن علاماتِ المخلوقاتِ

 

"Özünü Əhli Sünnətə nisbət edən bir qrup (nüzul) haqqında belə demişdir: Uca Allah zatıyla enər. Bu mərdud görüşdür.

Çünki, zikri uca olan Allah hərəkət mahalı deyil və Onda məxluqatın əlamətlərindən heç bir şey yoxdur."

 

Qaynaq: İbn Abdil Bərr: Əl İstizkar: 8/153

Qahirə: 1414/1993

 

 

Digər bir əsəri olan "Ət Təmhid"də isə deyir:

 

وقد قال الله عزّ وجلّ : وجاء ربُّك والملَكُ صفاً صفاً وليس مجيئُه حركةً ولا زوالاً ولا انتقالاً , لأنَّ ذلك إنما يكون إذا كان الجائي جسماً أو جوهراً , فلما ثبَت أنه ليس بجسْمِ ولا جوْهرٍ لم يجبْ أنْ يكونَ مجيئُه حركةً ولا نُقلةً

ولو اعتبرتَ ذلك بقولهم جاءتْ فلاناً قيامتُه وجاءَه الموتُ وجاءَه المرَض وشبْهُ ذلك مما هو موجودٌ نازلٌ به ولا مجيءَ لبان لك

 

"Allah – azzə və cəllə - buyurur: "Rəbbin və mələklər saf saf gəldiyi zaman". Onun məcisi/gəlişi hərəkət, zəval və intiqal/yerdəyişmə deyildir. Çünki, gələn kimsə cism və ya cövhər olduğu zaman bu belə olar.

Uca Allahın cism və cövhər olmadığı sabit olduğu üçün, Onun məcisinin/gəlişinin hərəkət və yerdəyişmə olması lazım gəlməz.

Əgər bu söylədiyimizi "Filankəsə qiyaməti gəldi", "ona ölüm gəldi", "ona xəstəlik gəldi" və bənzəri sözlər üzərində düşünsən məsələ sənə aydın olar. Çünki, sayılan şeylər əslində ona gəlməmişdir, onda mövcuddu, başına gəlmişdi və ortada (fiziki) bir gəliş yoxdur."

 

Qaynaq: İbn Abdil Bərr: Ət Təmhid: 7/137

Vizarətul Əvqaf: 1387/1967

 

 

Yenə eyni adlı əsərin başqa yerində deyir:

 

وقال نعيمٌ : ينزِل بذاته وهو على كرسيِّه - قال أبو عمرَ : ليس هذا بشيءٍ عند أهل الفهْم من أهل السنة , لأن هذا كيفيةٌ وهم يفزَعون منها , لأنها لا تصلُح إلا فيما يُحاط به عياناً

 

"Nueym (bin Həmməd) dedi: Allah kürsisi üzərində olduğu halda zatıyla enər.

Əbu Ömər (İbn Abdil Bərr) deyir: Bu görüş Əhli Sünnətdən olan anlayış sahibləri qatında diqqətə alınacaq bir görüş deyil.

Çünki, bu artıq keyfiyyət verməkdir. Halbuki (Əhli Sünnət) keyfiyyət verməkdən çəkinmişdir. Çünki, keyfiyyət ancaq əyani olaraq əhatə edilən şeylər üçün mümkündür."

 

Qaynaq: İbn Abdil Bərr: Ət Təmhid: 7/144-145

Vizarətul Əvqaf: 1387/1967

 

 

Təliq: Gördüyümüz kimi, İbn Abdil Bərr Allah haqqında hərəkəti və intiqalı məxluqun əlamətləri saydığı üçün nəfy edir. Bu sadəcə hərəkəti nəfy etmək deyil, prinsip olaraq “məxluqun əlamətlərini Allahdan nəfy etməkdir”. Həmçinin "Allah zatıyla enər" görüşünüdə Əhli Sünnətin görüşünə müvafiq saymır. Səbəb isə, belə demənin keyfiyyət vermək olduğudur. Keyfiyyət vermədiyini söyləyən kimsənin bu sərhəddə diqqət etməsi lazımdır.

İbn Abdil Bərrin kəlamçı olmadığı məşhur məsələlərdəndir. Dolayısıyla bu görüşü sadəcə kəlamçılara xas qılmaq doğru olmaz. İbn Abdil Bərrin "gəliş" haqqındakı izahı, İmam Əbul Həsən Əl Əşaridən yuxarıda təqdim edilmiş izahın eynisidir.

 

[Muslih]

Qədim Hənəfi alimlərindən Əl Həkim Əs Səmərqandi (v. 345 h/956 m) "Əs Səvədul Azam alə Məzhəbil İmamil Azam" adlı əsərində, uca Allaha məkan nisbəti haqqında deyir:

 

أنه ينبغِي له ألا يُثبِتَ له تعالى مكاناً ولا مجيئاً ولا ذَهاباً ولا صفةً كصفةِ المخلوقين , لأنَّ تمامَ الإيمانِ أن يَعرِفَ اللهَ تعالى ولا يشتغِلَ بكيفيَّتِه

 

"(Möminin) Uca Allaha məkan, gediş, gəliş və məxluqatın sifətləri kimi hər hansı bir sifət isnad etməməsi lazımdır.

Çünki, imanın tamamlanması (möminin) Uca Allahı tanıması və Onun necəliyi ilə məşğul olmamasıyladır."

 

Qaynaq: Əl Həkim Əs Səmərqandi: Əs Səvədul Azam: 66

İstanbul: Məktəbətu Yəsin: 2011

[Muslih]

İmam Əbul Həsən Əl Əşari (260-324 h/874-936 m) kəlam elmini bütünlüklə inkar edənlərə rəddiyə olaraq qələmə aldığı "Risələ fi İstihsanil Xavdi fi İlmil Kəlam" adlı kiçik və qiymətli risaləsində deyir:

 

فأمّا الحركة والسّكون والكَلام فِيهما فأصْلهُمَا موْجود في القُرءان وهما يدُلان على التوحيد ، وكذلك الاجْتِماع والافْتِراق

قال الله تعالى مخبِرا عن خليله إبراهيمَ صلوات الله عليه وسلامُه في قِصّة أُفُولِ الكَوْكَبِ والشمسِ والقمرِ وتحريكِها مِن مكان إلى مكانٍ ما دلّ على أنّ ربَّه عز وجل لا يجوز عليه شيءٌ مِن ذلك , وإنّ ما جاز عليه الأُفول والانتقال مِن مكان إلى مكان فليس بإله

 

"Hərəkət, sükunət və bunlar haqqında sözə gəlincə, hər ikisinin (haqqlarındakı sözün) əsli Quranda mövcuddur. Onlar (bu iki şeyin əsli olan ayələr) tövhidə dəlalət edir. İctima/bir araya gəlmə və iftiraq/ayrılma (haqqında sözdə) həmçinin (bunlar haqqında sözün əsli Qurandadır).

Allahu Təala ulduzun, günəşin və ayın batması, eləcə də bunların bir yerdən başqa yerə hərəkət etməsi qissəsində, Öz xəlili İbrahimdən – Rəbbinin xeyir duası və salamı üzərinə olsun – xəbər verərək, onun Rəbbi – azzə və cəllə - haqqında bu sadalananlardan (batmaq və bir yerdən başqa yerə intiqal edib yer dəyişdirməkdən) hər hansı birinin mümkün olmayacağına, haqqında batmaq və bir yerdən başqa yerə intiqal etməyin mümkün olduğu birisinin ilah olmasının mümkünsüzlüyünə dəlil olan şeyləri bildirmişdir."

 

Qaynaq: Əbul Həsən Əl Əşari: Risələ fi İstihsənil Xavdi fi İlmil Kəlam: 91

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1433/2012
 

[Muslih]

Hənbəli fəqihlərindən olan Əbul Fərəc İbnul Cəvzi (508-597 h/ 1114-1201 m) rahiməhullah özünün "Zədul Məsir" adlı təfsirində Bəqərə surəsi 210-cu ayəsindəki "Allahın onlara ityan etməsini/gəlməsini" sözünü açıqlayarkən deyir:

 

كان جماعةٌ مِن السّلف يُمسِكون عن الكلام في مثلِ هذا , وقد ذكَر القاضي أبو يعلى عن أحمدَ أنّه قال : "المُراد به قدرتُه وأمره" قال وقد بيّنَه في قولِه تعالى : أو يأتي أمر ربك

 

"Sələfdən bir qrup bu cür naslar haqqında susurdular. Qadi Əbu Yəla, Əhməddən belə dediyini zikr etmişdir: "Bundan qəsd olunan Onun qüdrəti və əmridir". (Əhməd) demişdir: (Allah) bunu "Yaxud Rəbbinin əmrinin gəlməsini…"(Nəhl-33) sözüylə açıqlamışdır."

 

Qaynaq: Əbul Fərəc İbnul Cəvzi: Zədul Məsir: 1/225

Əl Məktəbul İsləmi: 1404/1984

 

 

 

Şafi alimlərindən olan İmaduddin İbn Kəsir (701-774 h/1302-1373 m) özünün "Əl Bidəyə vən Nihəyə" adlı kitabında deyir:

 

روى البيهقي عن الحاكم عن أبي عمرو بن السماك عن حنبل عن أحمد بن حنبل تأول قول الله تعالى {وجاء ربك} أنه جاء ثوابه , ثم قال البيهقي : وهذا إسناد لا غبار عليه

 

"Beyhəqi Hakimdən, o da Əbu Amr bin Əs Səmməkdən, o da Hənbəldən, o da Əhməd İbn Hənbəldən Allahın "Rəbbin gəldiyi zaman" ayəsini təvil etdiyini nəql edərək demişdir:

Yəni "Allahın savabı gəldiyi zaman".

Daha sonra Beyhəqi demişdir: "Bu sənədin üzərinə toz qondurulmaz" (yəni sənəd çox sağlamdır)."

 

Qaynaq: İbn Kəsir: Əl Bidəyə vən Nihəyə: 1616

Beytul Əfkərid Dəuliyyə

 

 

İmam Beyhəqi bunu "Mənaqibu Əhməd" kitabında nəql etdikdən sonra deyir:

 

وفيه دليلٌ على أنّه كان لا يعتقد في المجيء الذي ورَد به الكتاب والنزولِ الذي وردتْ به السنة انتِقالا مِن مكانٍ إلى مكانٍ كمجيء ذواتِ الأجْسام ونزولِها وإنما هوَ عبارة عن ظهورِ آيات قدرَتِه

 

"Bu nəqldə İmam Əhmədin Quranda gələn "məci" və sünnətdə varid olan "nüzul"un cism sahiblərindəki gəliş və enişdə olduğu kimi bir yerdən başqa yerə intiqal etmək/yer dəyişmək olduğuna etiqad etmədiyinə dəlil var. Bu sadəcə olaraq Allahın qüdrətinin alamətlərinin zühuruna işarə edən bir şeydir. (Əhməd də bu cür inanırdı)."

 

[Muslih]

Şafi alimlərindən İbn Həcər Əl Asqalani (773-852 h/1372-1449 m) nüzul hədisindən danışarkən bu barədə sələfin və xələfin etiqadını belə ifadə edir:
 

فمعتقَدُ سلفِ الأئمة وعلماءِ السنة مِن الخلف أنَّ اللهَ منزهٌ عن الحركة والتحوُّل والحلول

 

"Sələf imamlarının və xələfədən olan Əhli Sünnət alimlərinin etiqadı budur: Allah hərəkətdən, yerdəyişmədən və hululdan münəzzəhdir."

 

Qaynaq: İbn Həcər: Fəthul Bari: 8/505

Riyad: Daru Teybə: 1426/2005

[Muslih]

Hənəfi alimlərindən Əbul Muin Ən Nəsəfi (418-508 h/1027-1115 m) bu haqda deyir:

 

ولا يجوز أنْ يوصَفَ الله تعالى بالمَجيء والذَّهاب , لأنَّ المَجيءَ والذَّهابَ مِن صفاتِ المخلوقين وأمَارات المُحدَثين , وهما صفتان منفيّتان عن الله تعالى , ألا ترى أنَّ إبراهيمَ عليه السلام كيف استدلّ بالمُنتقِل مِن مكان إلى مكان أنّه ليس برب حيث قال : { فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لا أُحِبُّ الْآفِلِينَ } , ومعنى قولِه تعالى : { وَجَاءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفّاً صَفّاً } أي أمرُ ربِّك

 

"Uca Allahın gəliş, gedişlə vəsf edilməsi caiz deyil. Çünki, gəliş və gediş məxluqların sifətlərindən və sonradan yaradılmışların əlamətlərindəndir. Bu ikisi (gəliş və gediş) uca Allahdan nəfy edilən sifətlərdəndir.

Görmürsənmi İbrahim – aleyhissəlam – bir məkandan digərinə keçənin rəbb olmadığına "Ulduz batınca dedi: batanları sevmirəm" ayəsində ifadə edildiyi şəkildə necə dəlil gətirdi?

Uca Allahın "Rəbbin və mələklər saf saf gəldiyi zaman" ayəsinin mənası isə, Rəbbinin əmri gəldiyi zamandır."

 

Qaynaq: Əbul Muin Ən Nəsəfi: Bəhrul Kəlam: 110

Məktəbətu Daril Farfur:1421/2000
 

[Muslih]

Şafi alimlərindən olan Hafiz Əbu Bəkr Əl Beyhəqi (384-458 h/994-1066 m) özünün "Əl İtiqad" kitabında deyir:

 

وَأنَّ إتْيانَه ليس بإتيانٍ مِن مكانٍ إلى مكانٍ , وأنَّ مَجيئَه ليس بحركةٍ , وأنَّ نُزولَه ليس بنُقْلةٍ , وأنَّ نفْسَه ليس بِجسمٍ , وأنَّ وجهَه ليس بصورةٍ , وأنَّ يدَه ليستْ بجارحةٍ , وأنَّ عينَه ليست بحَدَقةٍ

وإنَّما هذه أوصافٌ جاء بها التَّوقيفُ فقُلْنَا بها ونفيْنَا عنْها التَّكييفَ

 

"Bilinməlidir ki, Onun (zahirən gəliş mənasını verən) "ityan"ı bir məkandan başqa bir məkana olan keçid, (yenə zahirən gəliş mənasını verən) "məci"si hərəkət, (zahirən eniş mənası verən) "nüzul"u (bir yerdən başqa yerə) keçmək, nəfsi cism, (zahirən üz mənasını verən) "vəch"i surət, (zahirən əl mənasını verən) "yəd"i orqan, (zahirən göz mənasını verən) "ayn"i göz bəbəyi deyildir!

Bunlar şəriətin gətirdiyi vəsflərdir, biz də onları qəbul edir və keyfiyyətlərini nəfy edirik."

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əl Beyhaqi: Əl İtiqad: 123

Riyad: Darul Fadilə: 1420/1999

[Muslih]

Şafi alimlərindən İbnul İraqi olaraq tanınan Hafiz Əbu Zura Vəliyyuddin Əl İraqi (762-826 h/1361-1423 m) ona verilən "sifətlər haqda doğru etiqad necə olmalıdır?" məzmunlu suala cavabən deyir:

 

أن لأهلِ العلم في آياتِ الصفاتِ وأحاديثِ الصفاتِ قولينِ مشهورينِ : أحدهما - وهو مذهبُ السلفِ - أنه لا يُتكلَّم في معناها , بل يجب علينا أن نؤمنَ بها , ونعتقِدَ لها معنى يلِيق بجلالِ الله سبحانه وتعالى مع اعتقادنا الجازمِ أنَّ اللهَ سبحانه وتعالى ليس كمثلِه شيءٌ , وأنه منزهٌ عن الأجسامِ والانتقالِ والتحيُّزِ في جهةٍ , وعن سائر صفاتِ المخلوقين , ليس كمثله شيءٌ وهو السميع البصير , وقد ذهَب إلى هذا جماعةٌ مِن المتكلمين أيضاً , وهو أسلمُ وأقلُّ خَطَراً

 

"Elm əhlinin sifət ayələri və hədisləri haqda iki məşhur görüşü var:

1. Sələfin məzhəbi. Bu nassların mənaları haqda danışmamaq lazımdır. Əksinə bizə düşən bunlara iman etmək və Allahın – subhənəhu və təala – heç bir misli olmadığına qəti inanmaqla bərabər, Uca Allahın cəlalına layiq olan mənaya etiqad etməkdir.

Həmçinin Uca Allah cisimdən, yerdəyişmədən/hərəkətdən və hansısa bir cəhətdə yerləşməkdən və məxluqatın digər sifətlərindən münəzzəhdir. Onun misli heç bir şey yoxdur, O eşidəndir görəndir.

Kəlamçılardan bir qrup da bu görüşdədirlər və bu görüş daha səlamətli, daha təhlükəsizdir.

2. Kəlamçıların əksəriyyətinin məzhəbi. Bu nassları layiqli mənalara təvil etməkdir ..."

 

Qaynaq: Vəliyyuddin Əl İraqi: Əl Əcvibətul Mərdiyyə anil Əsilətil Məkkiyyə: 17-20

Məktəbətut Təviyətil İsləmiyyə

[Muslih]

Müfəssirlərdən Nizamuddin Ən Neysəburi (v. 850 h/ 1446 m) özünün "Ğaraibul Quran və Rağaibul Furqan" adlı təfsirində Bəqərə surəsi 210-cu ayəsini açıqlarkən deyir:

 

وأمّا إتْيان اللهِ فقدْ أجمَع المفسِّرون على أنّه سبحانَه منَزّهٌ عن المَجيء والذَّهاب لأنَّ هذا مِن شأن المُحدَثات والمُرَكّبات وأنّه تعالى أزليّ فَرْد في ذاته وصفاته

فذكَروا في الآية وجهَيْن

 

الأول - وهوَ مذهَب السّلف الصالح - : السّكوت في مِثل هذه الألفاظ عن التّأويل وتفْويضُه إلى مُراد الله تعالى , كما يُروى عن ابنِ عبّاس أنّه قال : نزَل القرآن على أربَعة أوجُهٍ : وجْهٌ لا يُعذَر أحدٌ بجهالته ، ووجه يعرِفه العُلماءُ ويفسِّرونه ، ووجه يُعرف مِن قِبَل العَربِيّة فقَط ، ووجه لا يعلَمه إلا الله

 

الثاني : وهو قولُ جمهور المتكلِّمين : أنّه لا بُدّ مِن التأويل على سَبيل التَّفصيل , فقيل : جُعِل مجيء الآياتِ مَجيئاً له تفخِيماً لها كما يُقال " جاء الملِك " إذا جاء جيْشٌ عظيمٌ مِن جِهَته

وقيل : المُراد إتيان أمره

 

"Allahın (zahirən gəliş mənasını verən) "ityan"ına gəlincə, bütün müfəssirlər nöqsansız olan Allahın gəliş və gedişdən münəzzəh olduğunda icma etmişlər. Çünki bunlar, yaradılmışların və hissələrdən ibarət olanların xüsusiyyətlərindəndir. Eləcə də Allahın, zatında və sifətlərində əzəli və tək olmasında da icma etmişlər.

Bu ayət haqqında iki vəch qeyd etmişlər:

 

Birinci görüş – ki bu saleh sələfin məzhəbidir – bu ləfzlərin təvili/açıqlaması yönündə susmaq və (mənasını) Allahın murad etdiyinə təfvid/həvalə etməkdir. Necə ki İbn Abbasdan – radiyallahu anhumə - onun bu cür dediyi rəvayət olunmuşdur: "Quran dörd qismdə endirilmişdir:

Birinci qism: Ondan cahil qalınması heç kim üçün üzürlü sayılmayan qismdir.

İkinci qism: Alimlərin bildiyi və təfsir etdiyi qismdir.

Üçüncü qism: Yalnız ərəb dili vasitəsilə anlaşılan qismdir.

Dördüncü qism: Allahdan başqa kimsənin bilmədiyi qismdir.

 

İkinci görüş – ki bu mütəkəllimlərin cumhurunun görüşüdür – bu ayələrin təfsili bir şəkildə təvil olunmasının qaçınılmaz olduğudur. (Bu görüş sahibləri tərəfindən) belə deyilmişdir: " (Hansısa bir şah) tərəfindən gələn əzəmətli bir qoşun haqqında "şah gəldi" deyildiyi kimi, ucaldılmaq məqsədilə, ayətlərin/əlamətlərin gəlişi də, Onun (zahirən gəliş mənasını verən) "məcisi" kimi qələmə verilmişdir.

Həmçinin "murad olunan əmrinin gəlməsidir" təvili də irəli sürülmüşdür."

 

Qaynaq: Nizamuddin Ən Neysəburi: Ğaraibul Quran və Rağaibul Furqan: 1/579

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1416
 

[Muslih]

Şafi alimlərindən olan Muhyiddin Ən Nəvəvi (631-676 h/ 1233-1277 m) Muslimin "Səhih"inə verdiyi şərhdə "nüzul" hədisi haqda deyir:

 

هذا الحديث مِن أحاديثِ الصّفاتِ وفيه مذهَبانِ مشهورانِ للعُلماء سبَق إيضاحُهما في كِتاب الإيمانِ ، ومختصَرهما أنّ أحدَهما وهوَ مذهَب جمهورِ السّلفِ وبعضِ المُتكلِّمين أنّه يؤمَن بأنّها حقّ على ما يليق بالله تعالى ، وأنّ ظاهرَها المتعارِف في حقِّنا غيرُ مرادٍ , ولا يُتكلَّم في تأويلِها مع اعتقاد تنزيه الله تعالى عن صفاتِ المخلوقِ وعن الانتِقال والحَركاتِ وسائرِ سِماتِ الخلق

والثّاني : مذهب أكثرِ المُتكلِّمين وجماعاتٍ مِن السّلف وهوَ مَحكِيّ هنا عن مالكٍ والأوزاعِي أنّها تُتأوَّل على ما يليق بها بحسَب مواطِنها، فعلى هذا تأوَّلوا هذا الحديث تأويليْن : أحدُهما : تأويل مالكِ بن أنسٍ وغيره معناه "تنزِل رحمتُه وأمرُه وملائكتُه ، كما يقال : فعل السّلطان كذا إذا فعله أتباعُه بأمرِه . والثاني : أنّه على الاستِعارة , ومعناه الإقبالُ على الدّاعينَ بالإجابةِ واللُّطف , والله أعلم

 

"Bu hədis sifət hədislərindəndir. Bu haqda alimlərin iki görüşü var. Bunun izahı "İman kitabı"nda keçdi. Müxtəsər olaraq deyirik:

Birinci məzhəb: Bu sələfin cumhurunun və bəzi mütəkəllimlərin məzhəbidir. Bunların Allahın şanına layiq haqq olduqlarına və bizim bildiyimiz zahiri mənanın murad edilmədiyinə iman edilər. Allah Təalanı məxluqatın sifətlərindən, intiqal/yerdəyişmə, hərəkət və məxluqatın digər sifətlərindən tənzih etməklə bərabər bu hədislərin təvilinə girilməz.

İkinci məzhəb: Bu mütəkəllimlərin çoxunun və sələfdən bir neçə camaatın məzhəbidir. Bu məzhəb Malikdən və Əvzaidən nəql olunmuşdur. Bu görüş, bu hədislərin Allaha layiq olan şəkildə yerlərinə görə təvil ediləcəyini deyir. Buna əsasən bu hədisi iki cür təvil etmişlər:

Birinci təvil Malik bin Ənəsin və başqasının təvilidir. Mənası, "Onun rəhməti, əmri və mələkləri enir" təvilidir. Necə ki təraftarlarının etdiyi halda "sultan bu cür etdi" deyilər.

İkinci təvil bu ayətdə istiarə olması rəyidir. (Yəni ayənin) mənası dua edənlərə icabət və lütflə yönəlməkdir. Allah daha gözəl biləndir."
 

Qaynaq: Muhyiddin Ən Nəvəvi: Sahihu Muslim bi Şərhin Nəvəvi: 6/54

Muəssəsətul Qurtuba: 1414/1994

 

 

Təliq: İmam Nəvəvinin bu nəqlindəki bəzi faydalara toxunaq:

1. İlk başda İmam Nəvəvi sələfin cumhurunun görüşünün bu naslara Allahın şanına layiq şəkildə iman etmək, bizim üçün zahir olan mənaları Allahdan nəfy etmək olduğunu qeyd edir. Buna/Allahın şanına uyğun olmayan mənaları nəfy etməyə, üsuluddin alimləri icmali təvil deyirlər ki bu təvil növündə sələf də xələf də ittifaq edib.

2. İmam Nəvəvi "nüzul" sifətindən intiqal və hərəkətin nəfyinin sələfin məzhəbi olduğunu qeyd etmişdir. Burada çox incə bir məqama toxunmaq istəyirəm. İmam Nəvəvinin bu sözündən bir daha anlaşılır ki, sələf "zahir" dedikdə, ağla ilk gələn mənanı deyil, yalnız və yalnız məcazın əksi olan zahiri qəsd etmişlər. "Məcazın əksi olan zahir, ağla ilk gələn mənadır" deyənlərə cavabımız odur ki, bizim ağlımıza ilk gələn "nüzul" intiqaldan və hərəkətdən xali deyil. Əgər "zahir" sözündən ağla ilk gələn məna qəsd olunsa idi, sələfin intiqal və hərəkəti nəfy etməsində bir məna olmazdı. Çünki bizə mütəbadir olan məna bu iki şeydən xali olmur. Bundan da anlaşılır ki "zahir" dedikdə, sadəcə məcazın nəfyi qəsd olunur ki bu da ayələri olduğu kimi oxuyub keçməkdir. Və bu da təfvid inancının tam özüdür. Çünki bizim anladığımız "nüzul" eniş və hərəkətlə olur. Bu məna da rədd edildikdən sonra sonra "nüzul"dan nəyin qəsd olunduğunu bir tək Allah bilər.
 

[Muslih]

Böyük müfəssirlərdən Əbu Abdillah Əl Qurtubi (600-671 h/1204-1274 m) Maidə surəsi 24-cü ayəsinin təfsirində deyir:

 

ثم جهِلوا صفةَ الرَّبِ تبارك وتعالى فقالوا { فَاذْهَبْ أَنْتَ وَرَبُّكَ } , وصَفوه بالذَّهاب والانتقالِ ، والله متعالٍ عن ذلك . وهذا يدلُّ على أنهم كانوا مشبِّهةً ؛ وهو معنى قولِ الحسن ؛ لأنه قال : هو كفرٌ منهم بالله

 

"Onlar (Yəhudilər) Rəbbin - təbərakə və təala – sifəti haqda cahillik edərək dedilər: "Sən və Rəbbin gedin". Onlar Allahı gediş və intiqal/bir yerdən başqa yerə keçməklə vəsf etdilər. Halbuki Allah bundan ucadır.

Bu onların (yəhudilərin) müşəbbih olduğuna dəlalət edir. Əl Həsənin sözünün mənasıda budur. Çünki o belə demişdir: (bu söylədikləri) onların Allaha qarşı küfrü idi."

 

Qaynaq: Əl Qurtubi: Əl Cami li Əhkəmil Quran: 7/399

Beyrut: Ər Risələ: 1427/2007

[Usuli]

Əbul Fəth Əş Şəhristəni (479-548 h/1086-1153 m) Qurani Kərimdə Allah haqqında gəlişin, mələklər haqqında anlaşılacağına gözəl bir misal verir. Məryəmə ruh üfləyən Cibril olduğu halda, uca Allah bunu özünə nisbət edərək “ruhumuzdan üflədik” deyir. Dolayısıyla Allaha nisbət edilən şeyin, həqiqətdə mələklər tərəfindən edilmiş olması mümkündür və bunun Quranda örnəyi vardır:

 

 وهذا كما يُحمَل في القرآن المجيءُ ، والإتيانُ ، على إتيانِ ملَكٍ مِن الملائكة ، وهو كما قال تعالى في حقِّ مريمَ عليها السلام {فَنَفَخْنَا فِيهَا مِنْ رُوحِنَا} ، وفي موضِعٍ آخر {فَنَفَخْنَا فِيهِ مِنْ رُوحِنَا} ، وإنما النافِخ جبريل عليه السلام حين تمثَّل لها بشرا سويا، ليهِبَ لها غلاماً زكيًّا

 

“Bu, Quranda zikr edilən “məci/gəliş” və “ityanın/gəlişin” mələyin gəlişi olaraq anlaşılmasına bənzəyir. Necəki uca Allah Məryəm – aleyhəssəlam – haqqında buyurur: “Ona ruhumuzdan üflədik”. Halbuki üfləyən ona təmiz bir oğlan uşağı vermək üçün insan surətində görsənən Cibril – aleyhissəlam – idi.”

 

Qaynaq: Əbul Fəth Əş Şəhristəni: Əl Miləl vən Nihəl: 241-242

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1413/1992

 

[Muslih]

Məşhur  müfəssir Əbu Abdillah Əl Qurtubi (600-671 h/1204-1274 m) İstiva haqqında danışarkən, bu və Quranda keçən və zahirən hərəkət ifadə edən şeylər haqqında deyir:

 

والقاعدةُ في هذه الآيةِ ونحوِها منْعُ الحَرَكةِ والنُّقْلة

 

“Bu və bu kimi ayələr (məsələn: Allahın gəlişi, enişi) haqqında ümumi prinsip, bunların hərəkət və yerdəyişmə olmadığıdır.”

 

Qaynaq: Əbu Abdillah Əl Qurtubi: Əl Cami li Əhkəmil Quran: 1/383

Beyrut: Ər Risələ: 1427/2007

[Muslih]

Şafilərdən Təqiyyuddin Əl Hisni (752-829 h/1351-1426 m) "Dəfu Şubəhi mən Şəbbəhə və Təmərradə və Nəsəbə Zəlikə iləs Seyyidil Cəlil Əl İmam Əhməd" adlı kitabında deyir:

 

وجاءَ ربُّك , قال الإمام أحمد : معناه جاءَ أمرُ ربِّك

قال القاضي أبو يعلى : قال الإمام أحمد : المراد به قدْرتُه وأمْرُه , وقد بيَّنه في قوله تعالى : أو يَأتيَ أمرُ ربِّك

يُشير إلى حمْلِ المطلَق على المقيَّد , وهو كثيرٌ في القرآنِ والسنةِ والإجماعِ وفي كلامِ علماءِ الأمة , لا يجوز عليه الانتقالُ سبحانه وتعالى

ومثلُه حديثُ النزول , وممن صرَّح بذلك الإمام الأوزاعي والإمام مالك , لأنَّ الانتقالَ والحرَكةَ مِن صفاتِ الحدث , والله عز وجل قد نزَّه نفسَه عن ذلك

 

“… “Rəbbin gəldikdə..” imam Əhməd bu ayə haqqında demişdir: bunun mənası Rəbbinin əmri gəldikdədir.

Qadi Əbu Yala, imam Əhmədin belə dediyini nəql edir: bu ayədə murad edilən Allahın qüdrəti və əmridir. Uca Allah bunu başqa ayəsində açıqlayaraq belə demişdir “Allahın əmrinin gəlməsinimi…”

(Əhməd) burada mütləqin müqəyyədə həml edilməsinə işarə etmişdir. Bunun örnəyi Quranda, Sünnətdə, İcmada və ümmətin alimlərinin sözlərində çoxdur. Allah – subhanəhu və təala – haqqında intiqal/yerdəyişmə caiz deyil.

Bunun bir bənzəridə nüzul hədisidir. Bunu (Allah üçün hərəkət və yerdəyişmənin caiz olmadığını) açıq söyləyənlərdən imam Əvzəi və Maliki göstərmək olar.

Çünki, intiqal/yerdəyişmə və hərəkət yaradılmışlıq xüsusiyyətlərindəndir. Halbuki Allah – azzə və cəllə - özünü bu şeylərdən tənzih edib.”

 

Qaynaq: Təqiyyuddin Əl Hisni: Dəfu Şubəhi mən Şəbbəhə: 11

Məktəbətul Əzhəriyyə lit Turas