Bu mövzudakı ismarıc sayı: 31

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Forumda bu mövzuyla əlaqəli olan bəzi məsələlərin müzakirəsi davam edərkən, mən alimlərin ümumiyyətlə xəbəri sifətlər haqda gəlmiş ayə və hədisləri anlamaqdakı metoduyla bağlı yazılmasının da, məsələnin aydınlanmasında rolu olacağını düşünərək bu haqda yazmağa qərar verdim.

Alimlərimiz sələfiylə, xələfiylə bu cür nassları anlamaqda hansı prinsiplərə əməl ediblər? Bu məsələlərə yanaşmaları necə olub?

Məsələn, Alimlərimizin üzərində ittifaq etdikləri prinsiplərdən biri, Uca Allahın sifətlərinin keyfiyyəti/necəliyi haqqında danışmamaqdır. Bunu qısa olaraq, keyfiyyətin Uca Allaha həvalə edilməsi (təfvidul keyfiyyə) adlandıra bilərik.

Mövzunu açmaqda məqsədim, bu prinsiplərdən ittifaq və ixtilaf edilənləri müəyyən etmək və deyilən sözlərin həddlərini və mahiyyətini anlamağa çalışmaqdır. Çünki, bu babdakı böyük xilafların əsas səbəblərindən biri, sələfdən gələn sözlərin sübutu deyil, istifadə edilən sözlərin mahiyət və həddləri barədə fərqli yanaşmalardır.

Məsələn iki əks fikirli alimin, İmam Malikdən gələn istiva haqda sözü tamamən fərqli anladıqlarını və eyni zamanda hər ikisinində bu sözləri məhz öz görüşünə dəlil saydıqlarını tez tez müşahidə eləmək mümkündür.

Allahın izni və yardımıyla bu haqda əlimizdə olan məlumatları təqdim edib, sonra yenə Onun yardımıyla və tövfiqiylə bu sözlərdən bizə zahir olanı sizlərlə bölüşməyə çalışacayıq.

[Muslih]

Məşhur müfəssir Əbu Abdillah Əl Qurtubi (600-671 h/1204-1274 m) müşkil ayələr haqda deyir:

 

وهذه الآية من المُشكلات ، والناس فيها وفيما شاكلَها على ثلاثةِ أوجهٍ قال بعضهم : نقرُّؤها ونؤمِن بها ولا نفسِّرها، وذهَب إليه كثيرٌ مِن الأئمة ، وهذا كما روي عن مالك رحمه الله أنَّ رجلاً سأله عن قوله تعالى :" الرحمن على العرش استوى " قال مالك : الاستواء غير مجهولٍ ، والكيفُ غير معقولٍ ، والإيمان به واجبٌ ، والسؤال عنه بدعةٌ ، وأراك رجُلَ سوءٍ! أخرِجوه

وقال بعضهم : نُقرُّؤها ونفسِّرها على ما يحتمِله ظاهرُ اللغة . وهذا قول المشبهة

وقال بعضُهم : نقرُّؤها ونتأَّولها ونُحِيل حمْلَها على ظاهرها

 

“Bu ayə anlaşılması çətin/müşkil ayələrdəndir. İnsanlar bu və bənzəri ayələr haqqında üç yanaşmaya sahibdir:

1. Bu ayələri iqrar edir, onlara iman edirik. Lakin onları təfsir etmirik/açıqlamırıq. İmamların bir çoxu bu görüşdədir. İmam Malikdən də rəvayət edilən bu mənadadır. Bir adam ondan “Allah ərşə istiva etdi” ayəsi haqda soruşdu. Malik cavabında “İstiva məlum, necəliyi anlaşılmazdır. Ona iman vacib, o haqda sual vermək bidətdir. Mən sənin pis bir insan olduğunu düşünürəm! Bu adamı məclisdən çıxarın.”

2. Bunları iqrar edir və lüğətdəki mümkün zahiri mənalar üzrə açıqlayırıq. Bu müşəbbihənin görüşüdür.

3. Bunları iqrar edib, təvil edirik. Zahirləri üzrə anlaşılmalarınıda imkansız sayırıq.”

 

Qaynaq: Əbu Abdillah Əl Qurtubi: Əl Cami li Əhkəmil Quran: 1/381

Beyrut: Ər Risələ: 1427/2007

 

اختلفوا في جوازِ ذلك بناءً على الخلافِ في جواز تأويلِها. وقد عُرف أنَّ مذهبَ السلفِ تركُ التعرُّض لتأويلِها مع قطْعهم باستحالة ظواهِرها ، فيقولون أمِروها كما جاءت

وذهب بعضهم إلى إبداءِ تأويلاتها وحمْلها على ما يصِح حملُه في اللسان عليها مِن غير قطعٍ بتعيين محمَلٍ منها

 

“Bu cür ayələrin təvilinin caizliyi xüsusundakı ixtilafa binaən, bununda caizliyində ixtilaf edilmişdir:

1. Bilindiyi kimi sələfin məzhəbi, zahirləri üzrə anlaşılmalarının imkansız olduğunu söyləməklə bərabər, bu ayələrin təvilinə girişməməkdir. Bu haqda deyərdilər: Gəldiyi kimi oxuyub keçin (imrar).

2. Digərləri isə təvillərini açıqlamağa və müəyyən bir mənanı təyin etmədən, lüğətdə düzgün sayıla biləcək mənalara yorulmasına yönəlmişlər.”

 

Qaynaq: Əbu Abdillah Əl Qurtubi: Əl Cami li Əhkəmil Quran: 5/23

Beyrut: Ər Risələ: 1427/2007
 

Təliq: Faydanın anlaşılmasını asanlaşdırmaq üçün bəzi məqamları tərtibləmək istəyirəm:

1. Qurtubiyə görə sələfin sifətlər haqqındakı görüşü, onları lüğətdəki zahiri mənalara yorumlamaq deyil. Çünki o, bu görüşü ikinci maddədə müşəbbihəyə nisbət etmişdir.
2. Qurtubiyə görə sələfin “təfsir etmirik” sözündən qəsd ümumiyətlə, məna və keyfiyyət baxımından onlar haqqında danışmamaqdır. Bəzilərinin zənn etdiyi kimi, zahiri mənası üzrə açıqlayıb, keyfiyyəti haqda susmaq deyil.
3. Qurtubiyə görə sələfin “gəldiyi kimi oxuyub keçin – imrar edin” sözündən qəsd yenə onların mənalarına dalmamaqdır. Çünki eyni abzas içərisində sələfin bu sözlə yanaşı zahiri mənaya həml etməyi imkansız saydığını qeyd edir. Deməli oxuyub keçməkdən qəsd edilən, bəzi imkansız şeylərin nəfy edilməsindən sonra mütləq susmaqdır.
4. Qurtubiyə görə İmam Malikin “istiva məlumdur” sözündən qəsd etdiyi, Allaha nisbətdə zahiri məna üzrə məlum olduğu deyil. Çünki, o zaman Qurtubinin İmam Maliki müşəbbihələr sinfində zikr etməsi lazım gələrdi.
5. Qurtubiyə görə sələf, bu sifətlərin mənasını bilmirdi. Çünki sifətləri zahiri mənalar üzrə anlamazdılar. Zahiri üzrə anlasaydılar, bu mənaları bilsəydilər susmazdılar. İnsan bilmədiyi şeylər haqda susar. 

 

[Muslih]

Şəmsuddin Əz Zəhəbi öz əsrində Hənbəlilərin imamı olan Əbul Xattab Əl Kəlvəzənidən (432-510 h/1041-1116 m) nəqlən deyir:
 

وقصيدةٌ في المعتقَد يقول فيها

 قالوا : أتزْعُمُ أنَّ على العرشِ استوى * قلتُ : الصوابُ كذاك خبَّر سيدي

 قالوا : فما معنى استواه أبِنْ لنا * فأَجَبتُهم : هذا سؤالُ المعتدِي

 

"Kəlvəzəninin əqidə mövzusunda bir qəsidəsi var (Əl Mənzumətud Dəliyyə fis Sunnə). Orada belə deyir:

 

18. Dedilər: (Allahın) Ərşə istiva etdiyinimi zənn edirsən?

Dedim: Doğrudur, Seyyidim də belə bildirmişdir

 

19. Dedilər: İstivanın mənası nədir bizə açıqlasana

Dedim: Bu, həddini aşanın verəcəyi sualdır..."

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Siyəru Aləmin Nubələ: 19/349

Beyrut: Muəssəsətur Risələ: 1405/1984
 

[Muslih]

Şəmsuddin Əz Zəhəbi sələf imamlarından Şeyxul İslam Əbul Abbas İbn Sureyc Əl Bəğdədidən (249-306 h/863-918 m) onun belə dediyini nəql edir:

 

حرامٌ على العقول أن تمثِّلَ اللهَ ، وعلى الأوهامِ أنْ تَحَدَّه ، وعلى الألبابِ أن تصِفَ ، إلا ما وصَف به نفسُه في كتابه ، أو على لسانِ رسولِه ؛ وصحَّ عند جميعِ أهلِ الديانةِ والسنةِ إلى زمانِنا أن جميعَ الآي والأخبارِ الصادقةِ عن رسولِ الله صلى الله عليه وسلم يجب على المسلمِ الإيمانُ بكلِّ واحدٍ منه كما ورَد ، وأن السؤال عن مَعانيها بدعةٌ ، والجواب كفرٌ وزندقةٌ ، مثل قوله تعالى { هَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ أَن يَأْتِيَهُمُ اللهُ فِي ظُلَلٍ مِّنَ الْغَمَامِ } وقوله تعالى { الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى } , { وَجَاء رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا } ونظائرِها مما نطَق بها القرآنُ كالفوقيةِ ، والنفسِ ، واليديْنِ ، والسمعِ ، والبصَرِ ، وصعودِ الكلامِ الطيبِ إليه ، والضِّحْكِ ، والتعجُّبِ ، والنزولِ كلَّ ليلة إلى أن قال : اعتقادُنا فيه وفي الآي المتشابهة في القرآن ، أن نقبَلَها ولا نرُدَّها ، ولا نتأوَّلَها بتأويل المخالفين ، ولا نحمَلَها على تشبيه المشبِّهين ، ولا نُتَرجِمَ عن صفاته بلغةٍ غيرِ العربية ، ونسلِّمَ الخبرَ لظاهره والآيةَ لظاهر تنـزيلِها

 

“Allahı təsəvvür etmək ağıllara, onu təhdid etmək (sınırlandırmaq) vəhmlərə, Özü özünü kitabında və ya rəsulunun diliylə vəsf etdiyindən başqa bir şeylə vəsf etmək isə düşüncələrə haramdır.

Zamanımıza qədərki bütün diyanət və sünnət əhli qatında doğru olan budur:

1. Bütün ayələr və Rəsulullahdan - sallallahu aleyhi və səlləm - gələn səhih xəbərlərə yönəlik olaraq müsəlmanın üzərinə düşən şey, hamısına varid olduğu kimi iman etməkdir.

2. Bu şeylərin (mütəşabihlərin) mənaları haqqında sual vermək bidətdir.

3. Bu şeylərin (mütəşabihlərin mənaları) haqqında cavab vermək küfr və zındıqlıqdır.

 

Dediyimiz prinsiplərin keçərli olduğu nasslara misal olaraq aşağıdakı ayələri göstərmək mümkündür: "Allahın onlara buluddan kölgələr içində gələcəyinimi gözləyirlər?", "Ər Rahmən ərşə istiva etdi", "Rəbbin və mələklər saf saf gəldiyi zaman" və Quranda varid olan buna bənzər digər şeylər. Məsələn: fəvqiyyə/yüksəklik, nəfs, yədeyn/iki əl, eşitmə, görmə, xoş kəlimənin Ona doğru yüksəlməsi, gülüş, təccüb, hər gecə nüzul.

Sözünə davam edərək belə bitirir: (Nüzul/eniş, yədeyn/iki əl, istiva, təəccüb kimi sifətlər) və Qurandakı mütəşəbih ayələr haqqında etiqadımız budur: Onları qəbul edirik rədd etmirik, müxaliflərin təvil etdiyi şəkillərdə təvil etmirik, onları müşəbbihənin təşbihlərinə həml etmirik, Onun sifətlərini Ərəb dilindən başqa dilə tərcümə etmirik, xəbər və ayələri zahirinə təslim edirik.”

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Kitəbul Arş: 2/274-275

Məktəbətu Ədvəis Sələf: 1420/1999

 

Təliqat: Sözü uzatmadan bəzi məqamlara diqqət çəkmək istəyirəm:

1. İbn Sureyc, bəzilərinin haqqa mizan təyin etdikləri ilk üç nəsildəndir...

2. Allah, ancaq Özünün və ya Rəsulunun vəsf etdiyiylə vəsf edilər.

3. Mütəşabihlərin mənası haqda sual vermək bidətdir. Ancaq günümüzdə nəinki sual verilir, hətta suallar imtahan vəsiləsi olub.

4. Bu mənalar haqqında cavab vermək küfr və zındıqlıqdır. Ancaq günümüzdə cavab verə bilməmək zındıqlıq sayılır...

5. Bu Əhli Sünnətin və sələfin məzhəbidir. (Mövzuya girişdə bunun sələf məzhəbinə cavab olaraq verildiyi açıq şəkildə qeyd edilib). Dolayısıyla bu bizim mövqey haqqında sələfdən icma nəqlidir.

6. Bu prinsip istiva, fəvqiyyə, nüzul, yəd və bənzəri sifətlərin hamısı üçün keçərlidir.

7. Qurandakı sifət ayələri və bəzi hədislərdəki ifadələr İbn Sureycə görə mütəşabihdir. Bu sonradan gələn alimlərə xas deyil, əksinə sələfdə də belə isimləndirmə mövcud idi.

8. Sifətlərin tərcüməsi İbn Sureycə görə caiz deyildir.

9. İbn Sureyc son cümlədə xəbərləri zahirinə təslim etdiklərini söyləsədə, bunların mənasından danışmağı küfr sayır. Bu isə zahirə həml etməyin mənanı bilmək olmadığına açıq bir dəlalətdir.

[Muslih]

Məşhur mühəddis İbn Hibban Əl Busti (270-354 h/883-965 m) sifət hədislərinin mənaları və onlara yanaşma haqda deyir:

 

إنّ المُصطفى صلّى اللهُ عليْه وسلّم ما خاطَب أمّتَه قَطّ بِشَيْءٍ لَم يُعْقَل عنْه , ولا في سُنَنِه شَيْءٌ لا يُعْلَمُ معْناهُ

ومَن زعَم أنّ السُّنَنَ إذا صَحّتْ يَجِبُ أنْ تُرْوَى ويُؤمَنُ بِها مِن غيْر أنْ تُفَسّرَ ويُعْقَلَ معْنَاها فقدْ قدَح في الرِّسالةِ , اللهُّمّ إلّا أنْ تَكونَ السُّنَنُ مِن الأخبارِ الَّتي فيها صِفاتُ اللهِ جَلّ وعَلا الّتي لا يَقَعُ فيها التَّكْيِيفُ , بَلْ على النّاس الإيمانُ بِهَا

 

"Mustafa – salləllahu aleyhi və səlləm – ümmətinə, dərk edilməyən bir şeylə xitab etməmişdir. Onun sünnətində də mənası bilinməyən bir şey yoxdur.

Kim iddia edərsə ki, vacib olan: səhih hədislərin təfsir edilmədən, mənası dərk edilmədən rəvayət edilib, (sadəcə) onlara iman edilməsidir, Risalətə tən etmiş olar.

Bu söylədiyimizdən tək istisna, içərisində Allahın - cəllə və alə - sifətləri zikr edilən hədislərdir.

Bunlar haqqında necəlikdən söz edilməz. Əksinə insanlara düşən, belə hədislərə (sadəcə) iman etmələridir."

 

Qaynaq: İbn Hibban: Sahih İbni Hibban: 15/48

Beyrut: Muəssəsətur Risələ: 1414/1993

 

Təliqat: İbn Hibbanda, eyni zamanda bəzilərinə mizan olan ilk üç nəsildəndir. Onun sözlərinə görə, sifət nasslarının mənası bilinmədən və təfsir edilmədən qəbul edilib inanılması lazımdır.

Eyni zamanda bu sözlərdən anlayırıq ki, “necəliyi bilinməz” sözündən qəsd edilən elə mənanın bilinmədiyidir. Normal ağılda bunu tələb edir. Çünki, necəliyi, özəlliyi bilinməyən şeyin mənası bilinməz. Mənanın anlaşılması, keyfiyyətlərin anlaşılması nisbətində və onlarla düz mütənasibdir. Ümumiyyətlə biz günlük həyatımızda nəinsə mənasını bildiyimizi deyiriksə, bunun anlamı o şeyin bir çox keyfiyyətini bilməmizdir.

Keyfiyyəti bilmənin yolu mənanı anlamaqdan deyil, mənanı anlama yolu keyfiyyətləri idrakdan keçir. Mənanı bildiyini deyən təbii olaraq keyfiyyətləri bilmişdir. Keyfiyyətlərin bəzisini bilən isə mənanı bilməz. Elə isə keyfiyyətlərin heç birini bilməyən hansı mənanı bilir?...

Keyfiyyətlər daşlar, məna isə onlardan əmələ gələn evdir. “Daşlarım yoxdur, ama evim var” demək nə qədər məntiqli olar?  
 

[Muslih]

Əhli Sünnətin ən köhnə əqidə risalələrindən birini yazan Əbu Cafər Ət Tahavidir (239-321 h/ 853-933 m) və bu risalədə o, üç ımamın Əbu Hənifənin, Əbu Yusuf Əl Ənsarinin (113-182 h/731-798 m) və Muhəmməd Əş Şeybəninin (132-189 h/749-805 m) əqidəsini topladığı ifadə edir.

O məşhur risaləsində Uca Allahın görülməsi haqda deyir:

 

والرؤيةُ حقٌّ لأهل الجنة ، بغير إحاطةٍ ولا كيفيةٍ ، كما نطَق به كتابُ ربِّنا : { وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ }{ إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ } وتفسيرُه على ما أرادَ اللهُ تعالى وعلِمَه ، وكلُّ ما جاءَ في ذلك مِن الحديث الصحيح عن رسول الله صلى الله عليه وسلم فهو كما قال ، ومعناه على ما أرادَ ، لا ندخُل في ذلك متأوِّلين بآرائِنا ولا متوهِّمين بأهوائنا ، فإنه ما سلِم في دينه إلا من سلَّم للهِ عزَّ وجلَّ ولرسوله صلى الله عليه وسلم . وردَّ علْمَ ما اشتبَه عليه إلى عالمِه

فمَن رامَ علْمَ ما حُظِر عنه علْمُه ولم يقنَعْ بالتسليم فهْمُه ؛ حجَبَه مَرامُه عن خالصِ التوحيد وصافي المعرفة وصحيح الإيمان

 

"Cənnət əhli üçün "ruyə" (Allahın görülməsi) - əhatə və keyfiyyət olmadan - haqqdır. Necəki bunu Rəbbimizin kitabı ifadə edir:

"O gün bəzi üzlər parıldar və öz Rəbbinə baxarlar" (Əl Qiyəmə: 75/22-23).

Bunun təfsiri/açıqlaması Uca Allahın bildiyi və murad etdiyi üzrədir. Bu barədə Rəsulullahdan - sallallahu aleyhi və səlləm - gələn bütün səhih hədislər onun buyurduğu kimidir. Mənaları da onun murad etdiyi üzrədir.

Bu mövzuya öz rəylərimizlə təvillər edərək, istəklərimizə görə vəhmlərə qapılaraq daxil olmarıq.

Çünki ancaq, Allaha - azzə və cəllə - və Onun Rəsuluna - sallallahu aleyhi və səlləm - təslim olan və qarışıq/mütəşəbih gələn məsələlərin elmini bunları bilənə (Allaha) həvalə edən kimsə dinində salamat olar.

Kim ondan gizlədilmiş elmi öyrənmək istəyər və anlayışı təslimiyyətlə qane olmazsa, onun bu məramı onu xalis tövhiddən, saf mərifətdən və səhih imandan uzaqlaşdırar."

 

Qaynaq: Əbu Cafər Ət Tahavi: Əl Aqidətut Tahaviyyə: 20

Amman: Darul Beyraq: 1421/2001

[Muslih]

Hənəfi alimlərindən İbnul Məvsili olaraq tanınan İsmail bin İbrahim bin Əhməd Əş Şeybəni (544- 629 h/1149-1232 m) İmam Tahavinin təqdim edilmiş sözlərini şərh edərkən deyir:

 

مسألة : لَم يَرَ بَعضُ العُلماءِ بِتأويلِ الآياتِ المُتَشابِهَة والأخْبارِ المُشابَهَة المَروِيِّ عَنْ رَسولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَليْهِ وسَلّمَ كَما قدْ اخْتارَهُ الطّحَاوِيّ - رَحِمه الله - وأنْ يتلقَّى بِالإيمَانِ والتَّسليمِ كَما بَيَّن هُنا , لَكِن مَع اعتِقادِنَا أنَّ الجِسمِيَّةَ وجميعَ أماراتِ الحَدَثِ مَنْفِيَّةٌ عَن اللهِ

وسُئِلَ مُحمَّد بْنُ الحَسَنِ عَن الآياتِ والأخبارِ التِي يُؤَدِّي أكْثَرُ ظاهِرِها إلى التَّشْبِيهِ فَقالَ : "نُمِرُّ بِهَا كَما جاءَتْ , ونُؤمِنُ بها , ولا نَقول : كيْف وكيْف" . وَهو مَذْهَبُ مَالك بْن أنَس , وعبدِ اللهِ بنِ المُبارَكِ وأحْمَدَ بنِ حَنْبَلٍ وغيْرِهم مِن العُلَماءِ

ومِنْهم أيْ : بَعْضِ المُتأخِّرينَ مَن أوَّلَ ذلك بِما يَليقُ بِالوَاحِد القديمِ ذَاتاً ووصفاً , وَمَا يُلائِم للتَّوحِيدِ ودلائله , كاليَدِ : يُرَادُ بِها القُدْرَة والسُّلطانُ والمَمْلَكَة , واليَمِينُ : يُرَادُ بِهَا القُوَّةُ , والعَيْن : يُرادُ بِهَا الحِفْظُ ونحوُ ذَلك , وما ذكَره هو الأسْلم و الأحْوَط

 

وروِيَ عَن عَلِي – كرَّم الله وجهَه – أنَّه سُئِل عن قوله تعالى : { الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى } , قال: نُؤمِن بها وبما أرادَ بها - كما ذَهَبَ إليهِ الطحاوي - فلا نشتغِل بتأويلها

 

"Bəzi alimlər mütəşəbih ayələrin və Rəsulullahdan - sallallahu aleyhi və səlləm - rəvayət edilmiş mütəşəbih hədisləri təvil etməmişlər.

İmam Tahavidə - rahiməhullah - açıqladığı kimi, bu yolu seçmiş və belə xəbərlərin iman və təslimiyyətlə qəbul edilməsini uyğun görmüşdür.

Lakin, bununla bərabər cisim olma və yaradılmışlığın bütün xüsusiyyətlərinin Allaha nisbət edilməyəcəyinə inanmalıyıq.

Muhəmməd bin Əl Həsənə (Əş Şeybəni), zahirlərinin çoxu təşbihə aparan ayələr və hədislər haqda sual verildi. O belə cavab verdi: "Gəldiyi kimi oxuyub keçər (imrar)və onlara iman edərik. "Necə və nə cür" demərik."

Bu həmçinin Malik bin Ənəs, Abdullah bin Əl Mubarək, Əhməd bin Hənbəl və digər alimlərin görüşüdür.

Mutaaxxir (daha sonrakı) alimlərdən bəziləri isə bu xəbərləri zatı və vəsfiylə qədim olan Allaha yaraşan, tövhid və dəlillərinə uyğun bir şəkildə təvil etmişlər.

Məsələn "Yəd" (əl) kəliməsinin qüdrət, hakimiyyət və hökmranlıq, "Yəmin" (sağ əl) kəliməsinin qüvvət, "Ayn" (göz) kəliməsinin qoruma və bənzəri mənalara təvil edilməsi kimi.

Onun (İmam Tahavinin) zikr etdiyi görüş daha salamat və daha ehtiyatlı olan görüşdür...

 

... Əlidən - kərrəmallahu vəchəh – rəvayət edildiyinə görə ona, Uca Allahın "Ər Rahmən ərşə istiva etdi" ayəsi haqda verilən suala cavabən belə demişdir: "Buna və Allahın bununla murad etdiyinə iman edirik və bunun təviliylə/açıqlamasıyla məşğul olmuruq". İmam Tahavidə məhz bu görüşdədir."

 

Qaynaq: Qadi İbnul Məvsili: Şərhul Aqidətit Tahaviyyə: 20-21

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1426/2005

[Muslih]

Tahavi əqidəsini şərh edən digər bir Hənəfi alimi Siracuddin Əl Ğaznəvi (704-773 h/1304-1372 m) təqdim edilən sözlərin şərhində deyir:

 

فالحاصل أن الطحاوي رحمه الله اختار في المتشابه مذهب السلف وهو ترك تأويله

وهذا القَوْلُ هُوَ الرَّاجِحُ عِنْدَ المُحَقِّقينَ , لِأنَّ اللَّفْظَ إذا كان لَه مَعنى راجِحٌ ثَمَّ دَلَّ دَليلٌ أَقْوَى مِنْه عَلى أنّ ذلِكَ الظّاهِر غَيْرُ مُرادٍ , عَلِمْنا أنّ المُرادَ بَعْضُ مَجاز تلكَ الحَقِيقَةِ , وفي المَجَازاتِ كثْرةٌ , وترجيحُ البَعْضِ على البعْضِ لا يكونُ إلا بِالمُرَجِّحاتِ غَيرِ القَطْعِيّةِ , فَلا يُفِيدُ إِلَّا الظَّنَّ , و القوْلُ في المَسْألةِ القَطْعيَّة بِالدَّليلِ الظّنّي غيرُ جائِزٍ , وفي التَّأوِيلِ يكثُر ذلك

 

مثَلاً دلَّ الدَّليلُ عَلى أنَّ الحَقيقَةَ مِن قَولِه : { الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى } , غَيْر مُرَادَةٍ , لِأنَّهُ لاَ يَمْنع كونَ الإلَهِ فِي مَكانِ , فَصَرْفُ الظَّرْفِ إلَى بَعْضِ تَأوِيلَاتِه لَا يُتَصَوّر بالدَّلِيلِ القَطْعِيِّ , والقَوْلُ بِالظَّنِّ فِي ذَاتِ اللهِ وَ صِفَاتِه غَيْرُ جَائِزٍ , فَتَعَيَّنَ السُّكُوتُ وتَرْكُ التَأوِيلِ وَتَفْوِيضَ تأوِيلِه إلَى عِلْمِ اللهِ , مَعَ اعْتِقَادِ أنَّ الظَّاهِرَ غَيرُ مُرَادٍ مِنْه , وكَذا حُكْمُ سَائِر الآياتِ المُتشابِهَاتِ

 

"Nəticə olaraq İmam Tahavi - rahimahullah – mutəşəbihlər mövzusunda sələfin məzhəbini seçmişdir ki, bu da onların təvilini/açıqlamasını tərk etməkdir.

Muhaqqiqlər qatında üstün görüş də budur. Çünki, ləfzin racih/üstün bir mənası olmasıyla yanaşı, daha güclü bir dəlil bu ləfzin zahirinin murad edilmədiyinə dəlalət etdikdə, biz anlayırıq ki, murad edilən bu həqiqətin bəzi məcazlarıdır. Məcazlar isə çoxdur.

Bu mənalardan birini digərinə tərcih etmək/birini seçmək isə (bizim halımızda) ancaq qəti bir tərcih səbəbi olmadan meydana gəlir və dolayısıyla zənndən başqa bir şey ifadə etmir.

Qəti məsələlərdə isə, zənni dəlillərə əsasən görüş bildirmək caiz deyil. Təvildə isə belə hal (qəti dəlil olmadan tərcih) çox baş verir.

 

Məsələn, dəlillər bunu göstərir ki, "Ər Rahmən ərşə istiva etdi" ayəsində murad edilən həqiqi məna deyil. Çünki, bu anlam İlahın bir məkanda olmasına tərs deyil (bu məna isə qəti dəlillərə binaən qəbul edilməz).

(Qəbul edilməyəcək bu mənadan qaçmaq üçün) Zərfə bəzi təvillər verilməsi isə ancaq qəti dəlillərlə ola bilər. (Bu haqda isə əlimizdə qəti dəlil yoxdur).

Uca Allahın zatı və sifətləri haqqında zənnə dayanaraq görüş bildirmək isə caiz deyildir.

Buna binaən də bu mövzularda susmaq, təvili tərk etmək və təvilini/açıqlamasını Uca Allahın elminə təfvid/həvalə etmək lazımdır. Lakin bununla bərabər, bu nasslarda murad edilənin zahiri məna olmadığına inanmaq lazımdır.

Digər mütəşəbih ayələr haqqında da hökm belədir."

 

Qaynaq: Siracuddin Əl Ğaznəvi: Şərh Aqidətil İmam Ət Tahavi: 83-84

Qahirə: Darətul Kəraz: 1430/2009

 

 

Siracuddin Əl Ğaznəvi kitabın irəliki səhifələrində İmam Tahavinin "Digər yaradılmışlarda olduğu kimi, altı cəhət (üst, alt, sağ, sol, ön, arxa) onu əhatə etməz" sözünün şərhində isə deyir:

 

وقدْ تمسَّك المُجسِّمة بظَواهِر النُّصوصِ . ومذهبُ السَّلف أنْ نُصَدِّقها ونُفّوِّضَ تَأويلَها إلى الله مَعَ تَنْزيهِه عَن التّشْبِيه ولا نَشْتغِلَ بِتَأوِيلَها , بَلْ نَعتقدَ أنَّ مَا أرادَ اللهُ بِها حَقّ , وهذا الطّريقُ اخْتارَه الطّحاوِيّ

ومَذهب الخَلفِ أن نؤوِّلَها بِمَا يَلِيقُ بِذَاتِ الله وَصِفاتِه , وَلا نَقْطَعَ بِأَنَّه مُرادُ اللهِ لِعَدَم دَليلٍ يُوجِبُ القَطْعَ عَلى المُرَاد

 

"Mucəssimə firqəsi nassların zahirinə yapışmışdır.

1. Sələfin məzhəbi isə, bu nassları təsdiq etməmiz, təvilini/açıqlamasını Uca Allaha təfvid/həvalə etməmiz, təvili/açıqlaması ilə məşğul olmamamız və Uca Allah (bu nasslarla) nə murad edibsə onun haqq olduğuna etiqad etməmizdir. Lakin, bununla yanaşı Uca Allahı təşbihdən (məxluqa bənzəməkdən) tənzih etməliyik.

İmam Tahavinin seçdiyi yolda məhz budur.

2. Xələfin məzhəbi isə, bu nassları Uca Allahın zatına və sifətlərinə yaraşan şəkildə təvil etməmiz və bu təvilin Uca Allahın muradı olduğu haqda qəti bir şey söyləməkdən çəkinməmizdir. Çünki, murad edilənin məhz bu təvil olduğuna qəti bir dəlil yoxdur."

 

Qaynaq: Siracuddin Əl Ğaznəvi: Şərh Aqidətil İmam Ət Tahavi: 89

Qahirə: Darətul Kəraz: 1430/2009

[Muslih]

Tahavi mətnini şərh edən digər bir Hənəfi alimi Abdul Ğani Əl Meydəni (1222-1298 h/1807-1881 m) İmamın "Allah, hududlardan (sınırlardan), ğayələrdən (son nöqtələrdən), rüknlərdən (özünü təşkil edən parçalardan), üzvlərdən (orqanlardan) və vasitələrdən (alətlərdən) münəzzəhdir" sözlərini şərh edərkən deyir:

 

وأمّا ما ورَد مِن الآياتِ القرْآنيّة والأحاديثِ النّبَويّةِ مِن وَصْفِه تَعالَى بِما يُوهِمُ ظَاهِرُهُ ذلك , كاليَدِ و الأصبعِ والقَدَمِ , وكذا النَفْسُ والوجْهُ كقوله تعالى : { يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ } (الفتح : 10) { مَا مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ } (ص : 75) { فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ } (البقرة : 115) { وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ } (الرحمن : 27) { تَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِي وَلاَ أَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ } (المائدة : 116) , وقوله عليه الصلاة و السلام : « أَنْتَ كَمَا أَثْنَيْتَ عَلَى نَفْسِكَ » , وقوله : « إنّ قلوبَ بني آدمَ كلَّها بيْن أُصْبُعَينِ مِن أصابِع الرحمن كقلْبٍ واحدٍ يُصَرّفه كيف يشاء » , وقوله : « إنَّ اللهَ يبسُطُ يدَه بالليل ليتوبَ مسيءُ النَّهار ، ويبسُطُ يدَه بالنَّهار ليتوبَ مُسيءُ الليلِ حتى تَطلُعُ الشمس مِن مغربها » , وقوله : « لاَ تَزَالُ جَهَنَّمُ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ حَتَّى يَضَعَ فِيهَا رَبُّ الْعِزَّةِ قَدَمَهُ » ونحو ذلك , فالواجبُ إجْراؤه على ظاهِره , وتفويضُ عِلمِه إلى قائلِه معَ تنْزيهِ الباري عن الجارحةِ ومشابَهة الصِّفات المُحْدِثة

 

قال الإمام فخرُ الإسْلام البَزْدَوِي في أصولِه : " إثْباتُ اليَدِ والوَجْه عندَنا معلوم بأصلِه , متشابهٌ بوصْفِه , ولنْ يجوزَ إبطالُ الأصلِ بالعجْز عن دَرْك الوصْفِ , وإنما ضلَّت معتزلة مِن هذا الوجه . اه

 

قال الإمام في وصيته : " ونقِرُّ بأنَّ اللهَ سبحانه وتعالى على العرشِ استوى من غيرِ أن يكونَ له حاجةٌ واستقرارٌ عليه ، وهو حافظٌ على العرشِ وغيرِ العرش ، فلو كان محتاجا لما قدَر على إيجاد العالم وتدبيرِه كالمخلوقين ، ولو كان محتاجا إلى الجلوس والقرار فقبل خلق العرش أين كان الله تعالى ؟ فهو منزهٌ عن ذلك علوًّا كبيرًا " اه

فانظُرْ كيْف أجْراهُ على ظاهرِ التنزيل مِن غيْر تأويلٍ مع التنزيهِ عما لا يَليقُ بذات الجليلِ , وهذه طريقة السّلف وهم أسْلَمُ , والتأويل طريقة الخلفِ وقد قيل : إنّها أحْكَمُ

 

وقد تَوَسّط ابنُ دَقيقِ العِيد فَقال : " تُقْبَل التأوِيلُ إذا كانَ المَعْنى الَّذي أُوِّل بهِ قريباً مَفهوماً مِن تَخاطُبِ العَربِ , ونَتَوَقّف فيه إذا كان بعيداً " . وجرى على التَّوسّط ابن الهُمامِ بيْن أن تدعوَ الحاجَةُ لِخَلَلٍ في فهْم العَوَامِّ , وأن لا تدعوَ الحاجةُ لذلك المرامِ بحسَب اختلاف المقام

 

"Zahiri Uca Allahın əl, barmaq, ayaq, nəfs, üz kimi şeylərlə (orqanlarla) vəsf edilməsini vəhm etdirən Quran ayələri və Nəbəvi hədislərə gəlincə, bunların zahiri üzrə icrası (oxunub keçilməsi) və elminin bunu söyləyənə (Allaha) təfvid/həvalə edilməsi lazımdır.

Bununla bərabər Uca Allahın orqanlardan və yaradılmışların sifətlərinə bənzəməkdən tənzih edilməlidir.

Məsələn bu ayələr kimi: "Allahın əli onların əli üzərindədir" (Əl Fəth: 48/10), "İki əlimlə yaratdığıma səcdə etmənə mane olan nədir?" (Sad: 38/75), "Allahın vəchi ordadır" (Əl Bəqərə: 2/115), "Rəbbinin vəchi qalacaq" (Ər Rahmən: 55/27), "Sən mənim nəfsimdə olanı bilərsən, mən Sənin nəfsində olanı bilmərəm" (Əl Maidə: 5/116).

Rəsulullahın - aleyhissalatu vəssəlam - aşağıdakı hədisləridə eyni prinsipə görə anlaşılmalıdır: "Sən öz nəfsini öydüyün kimisən", "Adəm övladlarının hamısının qəlbi Rəhmanın barmaqlarından iki barmağı arasında vahid qəlb kimidir. Onları istədiyi şəkildə çevirər", "Allah gecə əlini açar ki, gündüz günah edənlər tövbə etsin. Gündüz əlini açar ki, gecə günah edən tövbə etsin. Bu hal, günəşin batdığı yerdən çıxacağı günə qədər davam edər", "Rəbbul İzzə ayağını ora qoyana qədər, Cəhənnəm "yenə varmı?" deməyə davam edər".

 

İmam Fəxrul İslam Əl Bəzdəvi "Əl Usul" əsərində deyir: "Əl və üzün isbatı bizə görə əsli etibarilə məlum, vəsfi etibarilə mutəşəbihdir. Vəsfi dərk etməkdən aciz olma səbəbilə əsli ibtal etmək caiz deyil. Mutəzilə məhz bu yöndən azmışdır."

 

İmam Əbu Hənifə "Əl Vasiyyə" kitabında belə demişdir: "Allahın - subhənəhu və təala - ehtiyacı və onun üzərinə istiqrarı/yerləşməsi olmadan ərşə istiva etdiyini iqrar edirik. O, ərşin və ərşdən başqa şeylərin qoruyucusudur. Əgər möhtac olsaydı, məxluqat kimi aləmin yaradılmasına və idarəsinə qadir olmazdı.

Əgər (ərş üzərinə) oturma və qərar tutmağa möhtac olsaydı, o zaman ərşin yaradılışından öncə Uca Allah hardaydı? O bundan uca və münəzzəhdir."

İmam Əbu Hənifənin bunu necə təvilsiz olaraq, Quranın zahiri üzrə oxumasına və bununla yanaşı Onun cəlil zatına layiq olmayan (oturmaq və məkan tutmaq kimi) elementlərdən tənzih etdiyinə bax!

Sələfin yolu budur və onlar daha salamatdırlar. Təvil isə xələfin yoludur. Bu yolun daha hikmətli olduğu söylənmişdir.

 

İbn Daqiq Əl İd orta mövqey göstərərək demişdir: "Varılan məna yaxın və ərəb dilində anlaşılan bir məna olarsa, bu təvili qəbul edərik. Məna uzaq olduğu zaman tavaqquf edərik/durarıq".

İbn Huməm də, avamın anlayışında ortaya çıxan bir problem səbəbilə buna ehtiyac olması halıyla, buna ehtiyac olmaması halı arasında, yerinə görə orta bir mövqey tutmuşdur."

 

Qaynaq: Abdul Ğani Əl Meydəni: Şərhul Aqidətit Tahaviyyə: 75-77

Darul Beyruti: 1425/2005

[Muslih]

Məşhur əqidə alimi Fəxruddin Ər Razi (544-606 h/1150-1210 m) sifətlərə yanaşma haqqında iki məzhəb olduğunu deyir:

 

حاصل هذا المذهب : أنَّ هذه المتشابهاتِ يجِب القطعُ فيها بأنَّ مرادَ الله تعالى منها شيءٌ غير ظاهرها ، ثم يجِب تفويضُ معناها إلى الله تعالى ، ولا يجوز الخَوْض في تفسيرها

وقال جمهور المتكلمين : بل يجِب الخوْض في تأويل تلك المتشابهات

 

“1.(Sələfin) məzhəbinin məğzi belədir: Bu mütəşabihlərdə uca Allahın qəsdinin zahirdən başqa bir şey olduğuna qəti şəkildə inanmaq lazımdır. Sonra isə bunların mənaları uca Allaha təfvid/həvalə edilər. Bunların təfsirinə dalmaq caiz deyil.

2. Kəlamçıların cumhuru isə belə demişlər: Bu mütəşabihlərin təvilinə/açıqlamasına girişmək lazımdır.”

 

Qaynaq: Fəxruddin Ər Razi: Təsisut Təqdis: 229

Lubnan: Dar Nuris Sabah: 2011

[Usuli]

Şafi alimlərindən Cələluddin Əs Suyuti (849-911 h/1445-1505 m) özünün "Əl İtqan fi Ulumil Quran" adlı əsərində deyir:

 

ومِنَ المُتَشابِهِ آياتُ الصِّفاتِ ... وجُمْهورُ أهلِ السُّنة مِنْهُم السَّلَفُ وأهْلُ الحَديثِ على الِإيمانِ بِها وتَفْويضِ مَعناها المُرَادِ مِنْها إلى الله تعالى ، ولا نُفسِّرُها مَعَ تَنْزِيهِنا لَهُ عَن حَقِيقَتِها

 

"Mütəşabihlərdən (sayılan ayələrdən bir növü də) sifət ayələridir...

Əhli sünnənin cumhuru – ki Sələf və hədis əhli də onlardandır – onlara iman edib, bu ayələrdə qəsd olunan mənanı uca Allahu təfvid/həvalə etmək görüşündədirlər.

Onlardan heç nəyi təfsir etməməklə yanaşı, Onu (Allahı) bunların (mütəşabih sifət ayələrinin) həqiqətindən tənzih edirik."

 

Qaynaq: Cələluddin Əs Suyuti: Əl İtqan: 431

Muəssəsətur Risələ: 1429/2008
 

[Usuli]

Hənəfi fəqihlərindən Əkməluddin Əl Bəbərti (714-786 h/1314-1384 m) İmam Əbu Hənifənin "Əl Vasiyyə" kitabında Uca Allahın ərşə istivası barədə sözlərinin şərhində deyir:

 

وذهَبتِ المشبِّهةُ والمجسِّمةُ والكرَّاميَّةُ إلى أنه تعالى متمكِّنٌ على العرش ، واحتجُّوا بقوله تعالى : {الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى} ، وبأنه موجودٌ قائمٌ بنفسِه ، والعالَمُ موجودٌ قائمٌ بنفسِه ، ولنْ يُعقَلَ القائمانِ بأنفسِهما مِن غيرِ أن يكونَ أحدُهما في جهةٍ مِن صاحبِه

 

والجواب : أنَّ الآيةَ مِن المتشابهات ، وما يكون كذلك لا يصلُحُ دليلاً على أمرٍ قطعيٍّ ، والدلائلُ العقليَّةُ مُخالِفهُ ، على أنَّ مذهبَ السلف - الذين كانوا مُتجشِّمين بخَرْطِ القَتادِ وعَرَقِ القِرْبةِ في إظهارِ ما هو الحقُّ في أمر الدِّين - في المتشابهات التصديقُ وتفويضُ تأويلُها إلى الله تعالى ، وما ذلك إلا لتعذُّرِ إدراكِها

 

"Muşəbbihə, Mucəssimə və Kərramiyyə firqələri, Uca Allahın ərş üzərində yer tutduğu görüşünə varmışlar. Bu görüşlərinə Uca Allahın "Ər Rahmən ərşə istiva etdi" ayəsini dəlil gətirmişlər.

Digər bir dəlilləri isə budur: O, özlüyündə qaim/var olan bir mövcuddur. Aləm də özlüyündə qaim/var olan bir mövcuddur. Özlüyündə qaim olan iki mövcudun, birinin digərinə nisbətdə müəyyən bir cəhətdə olmaması isə əsla düşünülməz.

 

Bunun cavabı belədir: Məzkur ayə mütəşəbihlərdəndir. Mütəşəbih olan isə - əqli dəlillər də buna müxalif ikən - qəti məsələlərdə dəlil olmaz.

Çünki, Din mövzusunda haqqın izharı üçün hər cür çətinliyə qatlanan sələfin, mütəşəbih ayələr barədə görüşü "onların təsdiqi və təvilinin/açıqlamasının uca Allaha təfvid/həvalə edilməsidir".

Bunun səbəbi isə o ayələrin idrak edilməsinin mümkünsüzlüyündən başqa bir şey deyil."

 

Qaynaq: Əkməluddin Əl Bəbərti: Şərhu Vasiyyətil İmam Əbi Hənifə: 98-100

Darul Fəth: 1430/2009
 

[Usuli]

Maliki alimlərindən İbn Cuzeyy Əl Ğirnati (693-741 h/1294-1340 m) "Əl Qavəninul Fiqhiyyə" adlı əsərində deyir:

 

ورَدَ فِي القُرآن والحدِيث أَلفَاظٌ يُوهِم ظَاهرُها التَّشبِيهَ كقَولِه تعالى { الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى } و { بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ } , وكحديثِ نزولِ الله كلَّ لَيلةٍ إِلى سماءِ الدُّنيَا , وغيرِ ذلك , وهي كثيرَة

تفرَّق النَّاس فيهَا ثلَاثَ فِرقٍ

الفرقَة الأولى : السّلفُ الصَّالحُ مِن الصَّحابة وَالتّابِعينَ وأئِمّةِ الْمُسلمين , آمنُوا بهَا ولم يبْحَثوا عن معانيها , ولا تَأَوّلوها , بل أَنكَرُوا على مَن تكلَّم فِيهَا , { وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا } , وهذه طَريقَةُ التَّسليمِ الَّتي تعُود إِلى السَّلامة وبها أَخَذ مالكٌ والشَّافعي وأكثَرُ المُحَدّثين

الفرقَة الثَّانية : قومٌ حَمَلوها عَلى ظاهرِها فلزِمَهم التَّجسيمُ , ويُعْزى ذَلك إِلى الحَنْبلِيّة , وبعضِ المُحَدِّثين

الفرقة الثَّالِثة : قومٌ تَأَوّلُوها وَأخْرَجُوها عن ظاهرِها إِلى ما يقْتضيهِ أَدلّةُ العقُول , وهم أَكثرُ المُتَكَلِّمين

 

"Quranda və hədisdə, uca Allahın "Rəhman ərşə istiva etdi" və "iki əli də açıqdır" ayələri, Allahın hər gecə dünya səmasına nüzulu hədisi və digərləri kimi, zahiri təşbihi vəhm etdirən ləfzlər varid olmuşdur.

İnsanlar bu nasslar haqqında üç firqəyə bölünmüşlər:

 

1) Səhabədən, tabiundan, müsəlmanların imamlarından olan saleh sələflər. Onlar bu naslara iman etmiş, mənalarından bəhs etməmiş və onları təvil etməmişlər. Əksinə, bu nasslar haqqında danışanlara qarşı çıxmışlar. "Dində dərinləşənlər deyərlər: Onlara iman etdik, hamısı Rəbbimizin qatındandır"

Bu, salamata aparan təslim yoludur. Malik, Şafi və mühəddislərin əksəriyyəti bu görüşdədirlər.

 

2) Bir qrup bu nassları zahiri mənalarına həml etmiş və təcsimə düşmüşlər. Bu görüş Hənbəlilərə və mühəddislərin bəzilərinə isnad edilmişdir.

 

3) Bir qrup bu nassları təvil edərək, zahiri mənalarından təcrid edib, əqli dəlillərin tələb etdiyi mənalara həml etmişlər. Mütəkəllimlərin çoxunun görüşü budur."

 

Qaynaq: İbn Cuzeyy: Əl Qavaninul Fiqhiyyə: 11

Qahirə: Darul Hədis: 1426/2005
 

[Usuli]

Şafi alimlərindən İbn Həcər Əl Heytəmi (909-974 h/1504-1567 m) "Əl Minəhul Məkkiyyə fi Şərhil Həmziyyə" adlı əsərində deyir:

 

ومِن المُتشابِه ذكْرُ آياتِ الصّفاتِ الّتي فيها ذِكْرُ نَحوِ الاسْتِواءِ واليَدِ والعَيْن

وجُمْهورُ أهلِ السّنة مِنهم أكثَر السَّلفِ وأهلُ الحَديثِ : عَلى تَفْويضِ مَعناها المُرادِ مِنْها إلى اللهِ تَعالَى ، مع تنْزيهِه عَن ظَواهِرِها . وذهَب الخلف : إلى تأويله بما يليق بجلاله تعالى

 

"İstiva, yəd/əl, ayn/göz kimi şeylərin zikr edildiyi sifət ayələri də mütəşəbihlərdəndir.

(Alimlərin bu nasslar haqda iki mövqeyi var:)

 

1. Əhli Sünnətin cumhuru – sələfin əksəriyyəti və hədis əhli də onlardandır – bu nasların zahirindən Allahı tənzih edərək, onların murad edilən mənalarının uca Allaha təfvid/həvalə edilməsi görüşündədir.

2. Xələf isə, bu nassları uca Allahın cəlalına yaraşacaq şəkildə təvil etmişdir."

 

Qaynaq: İbn Həcər Əl Heytəmi: Əl Minəhul Məkkiyyə: 404

Darul Minhəc: 1426/2005
 

[Usuli]

Şafi alimlərindən olan Hafiz Əbu Bəkr Əl Beyhəqi (384-458 h/994-1066 m) "Əl İtiqad" adlı kitabında "Nüzul hədisi"ni zikr etdikdən sonra deyir:

 

وهذا حديثٌ صحيحٌ رواه جماعةٌ مِن الصحابةِ عن النبي صلى الله عليه وآله وسلم وأصحابُ الحديثِ فيما ورَد به الكتاب والسنة مِن أمثالِ هذا , ولم يتكلمْ أحدٌ مِن الصحابةِ والتابعينَ في تأويله , ثم إنّهم على قسميْن

مِنهم مَن قبِله وآمن به ولم يؤوِّلْه , ووكَّل علمَه إلى الله , ونفى الكيفِية والتشبيه عنه

ومِنهم مَن قبِله وآمن به وحمَله على وجهٍ يصِح استعماله في اللغةِ , ولا يناقض التوحيد

 

"Bu səhih hədisdir. Bunu peyğəmbərdən – sallallahu aleyhi və əlihi və səlləm – bir qrup səhabə və hədis əshabı, Quran və Sünnədə bu kimi şeylərin varid olduğu babda rəvayət etmişlər. Səhabə və tabiundan heç kim bu hədisin təvili barədə danışmayıb. Sonra isə onlar (bu hədisi anlamaqda) iki yerə bölünürlər:

1. Onlardan (səhabə, tabiun və hədis əhlindən) bəziləri bunu qəbul etmiş, ona iman etmiş, onu təvil etməmiş, elmini Allaha həvalə/təfvid etmişdir. (Bununla belə) keyfiyyəti və təşbihi/bənzətməni Ondan (Allahdan) nəfy etmişlər.

2. Bəziləri də onu qəbul etmiş və ona iman etmiş və onu lüğətdə istifadəsi səhih olub, tövhidə müxalif olmayan vəchə/mənaya həml etmişlər."

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əl Beyhəqi: Əl İtiqad: 55-56

Beyrut: Dar İbn Həzm: 1424/2003

 

 

Əbu Bəkr Əl Beyhəqi (384-458 h/994-1066 m) "Əl İtiqad" kitabında "nuzul hədisi" barədə deyir:

 

ولم يتكلَّمْ أحدٌ مِن الصحابة والتابعين في تأويله ، ثم إنهم على قسمينِ : مِنهم مَن قبِله وآمَن به ولم يؤوِّلْه ووكَل علْمَه إلى الله ونفى الكيفيةَ والتشبيهَ عنه . ومِنهم مَن قبِله وآمَن به وحمَله على وجهٍ يصح استعماله في اللغةِ ولا يُناقِض التوحيدَ . وقد ذكَرنا هاتين الطريقتين في كتاب الأسماءِ والصفاتِ في المسائل التي تكلَّموا فيها مِن هذا الباب

في الجملة يجب أنْ يُعلمَ أنَّ استواءَ اللهِ سبحانه وتعالى , ليس باستواءِ اعتدالٍ عن اعْوِجاجٍ , ولا استقرارٍ في المكان , ولا مُماسّةٍ لشيءٍ مِن خلْقه , لكنَّه مستوٍ على عرْشِه كما أخْبرَ بلا كيف , بلا أين , بائنٌ مِن جميعِ خلقِه ، وَأنَّ إتْيانَه ليس بإتيانٍ مِن مكانٍ إلى مكانٍ , وأنَّ مَجيئَه ليس بحركةٍ , وأنَّ نُزولَه ليس بنُقْلةٍ , وأنَّ نفْسَه ليس بِجسمٍ , وأنَّ وجهَه ليس بصورةٍ , وأنَّ يدَه ليستْ بجارحةٍ , وأنَّ عينَه ليست بحَدَقةٍ

وإنَّما هذه أوصافٌ جاء بها التَّوقيفُ فقُلْنَا بها ونفيْنَا عنْها التَّكييفَ

 

"Səhabə və Tabiundan heç kim, bunun (istivanın) təvili/açıqlaması haqda danışmamışdır.

Onlar, bu mövzuda iki qrupdurlar:

 

1. Bunu qəbul edib, iman edən, lakin təvil etməyib, keyfiyyət (necəlik) və təşbihi (məxluqata bənzəməyi) nəfy edərək, elmini uca Alaha həvalə edənlər.

2. Bunu qəbul edib, iman edən, lakin lüğətdə işlədilməsi doğru olan və tövhidə zidd olmayan mənaya həml edənlər.

Biz, bu iki yanaşmanıda "Əl Əsmə vas Sifət" adlı kitabda, bu mövzular haqqında bölümdə zikr etmişik.

 

Ümumi olaraq bilinməsi vacibdir ki, Allahın - subhənəhu və təala - istivası, nə əyrilikdən düzəlmə mənasında, nə də məkanda istiqrar/yerləşmə, nə də yaratdıqlarından (ərş də daxil) birinə toxunma mənasında olan istiva deyildir.

Lakin O, "necə" və "harada" soruşulmadan, xəbər verdiyi kimi ərşi üzərinə istiva etmişdir, bütün məxluqatından (ərş də daxil) ayrıdır.

 

Həmçinin bilinməlidir ki, Onun (zahirən gəliş mənasını verən) "ityan"ı bir məkandan başqa bir məkana olan keçid, (yenə zahirən gəliş mənasını verən) "məci"si hərəkət, (zahirən eniş mənası verən) "nüzul"u (bir yerdən başqa yerə) keçmək, nəfsi cism, (zahirən üz mənasını verən) "vəch"i surət, (zahirən əl mənasını verən) "yəd"i orqan, (zahirən göz mənasını verən) "ayn"ı göz bəbəyi deyildir!

Bunlar sadəcə şəriətin gətirdiyi vəsflərdir, biz də onları qəbul edir və keyfiyyətlərini nəfy edirik."

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əl Beyhaqi: Əl İtiqad: 120-123

Riyad: Darul Fadilə: 1420/1999

 

Qeyd: Beyhaqinin sözlərinin axışından da göründüyü kimi, onun nəzdində doğru olan məzhəb bu kimi nassları ilkin mərhələdə ağla gələn mənfilik və nöqsanlardan təmizlədikdən sonra, onlardan qəsd edilən mənanı Allaha həvalə etməkdir.

 

[Usuli]

Məşhur Maliki alimlərindən Qadi İyad (476-544 h/ 1083-1149 m) özünün "Məşəriqul Ənvar alə Sihəhil Əsar" adlı əsərində deyir:

 

وقولُه : "كتَب التوراةَ بيدِه , وخلَق آدمَ بيدِه , ويَقبِضُ السمواتِ بيدِه " , ومثلُ هذا مِمَّا جاء في الحديثِ والقرآنِ مِن إضافةِ اليدِ إلى اللهِ تعالى , اتفق المُسلمونَ أهلُ السُّنةِ والجَماعةِ أنَّ اليَد هُنَا لَيستْ بجارِحةٍ , ولا جِسْمٍ , ولا صُورةٍ , ونزَّهوا اللهَ تعالى عَن ذلك . إذْ هِي صفاتُ المُحدَثِينَ . وأثْبَتُوا مَا جاءَ مِن ذلك إلى اللهِ تعالى , وآمَنُوا به , ولم يَنْفُوهُ

 

وذهَب كثيرٌ مِن السَّلف إلى الوُقوفِ هُنا ولا يَزِيدُونَ , وَيُسَلِّمُونَ , ويَكِلونَ عِلْمَ ذلِك إلى اللهِ ورَسُولِهِ صلَّى الله عليْه وسلَّم

وكذلك قالوا في كلِّ ما جاء مِن مِثلِه مِن المُتَشابِهِ

 

"… "Tövratı (zahirən əl mənasını verən) "yəd"i ilə yazdı, Adəmi "yəd"i ilə yaratdı, səmaları "yəd"i ilə tutacaq" kimi, hədisdə və Quranda varid olmuş, Allahu Təalaya "yəd" isnadına gəlincə, Müsəlmanlar, Əhli Sünnət vəl Cəməa, burada "yəd"in nə orqan, nə cism, nə də surət olmamasında ittifaq etmiş, Allahu Təalanı bundan tənzih etmişlər.

Çünki bunlar yaradılmışların sifətləridir. Varid olmuş bu şeyləri Uca Allah haqqında isbat etmiş, ona iman etmiş, onu nəfy etməmişlər.

 

Sələfin bir çoxu bu qədərlə kifayətlənərək başqa nəsə əlavə etməmək, təslim olmaq, bunun elmini Allaha və Rəsuluna - salləllahu aleyhi və səlləm - həvalə etmək görüşündə olmuşlar.

Həmçinin varid olmuş hər mütəşabih nass haqda bu görüşdə olmuşlar."

 

Qaynaq: Qadi İyad: Məşəriqul Ənvar: 2/303

Qahirə: Darut Turas/Tunis: Məktəbətul Atiqa

 

 

Qeyd: Qadi İyadında sözlərindən aydın olan, sələfin zahiri mənaları nəfy etdikdən sonra ümumiyyətlə məna haqda susmalarıdır.
 

[Usuli]

Qədim Hənəfi alimlərindən Həkim Əs Səmərqandi (v. 345 h/956 m) "Əs Səvədul Azam alə Məzhəbil İmamil Azam" adlı əsərində, mövzumuz barədə deyir:

 

فمَن وصَف اللهَ أو اعتقَده بهذه الأوصافِ فقد كفَر بالله تعالى , وأما الأياتُ التي ذكَر الله تعالى فيها الإتيانَ والخبرُ الذي روي عن النبي صلى الله عليه وسلم بنزولِ الله وما يُشبِهه فينبغي أن يُؤمِنَ به ولا يفسِّرَه , فإذا فسَّرتَ المجيءَ والذَّهابَ والعينَ واليدَ والنفسَ وشبَّهتَ ذلك صِرْتَ مُشبِّهاً

 

وإذا رأيتَ آيةً متشابهةً أو خبراً متشابهاً فدَعْ ذلك إلى الله تعالى , ولا تفسِّرْه حتى تنجُوَ

لأنه ليس عليك أن تعرِفَ تفسيرَه , بل الفرضُ عليك أن تُؤمِنَ به , وفى هذا القدر كفايةٌ للعاقل

 

"Kim Allahı bu şeylərlə (məkan, gəlmək,getmək) vəsf edər və ya Onun haqqında bu vəsflərə etiqad edərsə kafir olar.

Uca Allahın ityanı (gəliş) zikr etdiyi ayələrə, Allahın nuzulu (eniş) barədə rəvayət edilmiş hədisə və bənzəri nasslara gəlincə, möminin bunlara iman etməsi və təfsir etməməsi lazımdır.

Məci (gəlmə), zəhəb (getmə), ayn (göz), yəd (əl), nəfs kimi şeyləri təfsir edib, bənzətsən muşəbbih olarsan!

 

Mütəşəbih bir ayə və ya hədis gördüyün zaman, onu uca Allaha həvalə et və təfsir etmə ki, qurtulasan.

Çünki, sənin üzərinə düşən bunların təfsirini bilmək deyil. Sənə fərz olan, onlara iman etməndir. Ağıl sahibi üçün bu miqdar yetərlidir."

 

Qaynaq: Əl Həkim Əs Səmərqandi: Əs Səvədul Azam: 65

İstanbul: Məktəbətu Yəsin: 2011
 

[Usuli]

Şafilərdən Muhyiddin Ən Nəvəvi (631-676 h/ 1233-1277 m) sifət ayələri barədə alimlərin mövqeyini belə izah edir:

 

اختلَفوا في آياتِ الصفاتِ وأخبارِها , هل يخاض فيها بالتأويل أم لا ؟ فقال قائلون : تُتأوَّل على ما يَليق بها , وهذا أشهرُ المذهبينِ للمتكلِّمين . وقال آخرون : لا تُتأوَّل بل يُمسك عن الكلامِ في معناها , ويُوكَل علْمُها إلى اللهِ تعالى , ويعتقِد مع ذلك تنزيهَ الله تعالى وانتفاءَ صفاتِ الحادثِ عنه . فيقال مثلاً : نُؤمِن بأنَّ الرحمنَ على العرش استوى , ولا نعلَم حقيقةَ معنَى ذلك والمرادَ به , مع أنا نعتقد أن الله تعالى { لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ } , وأنه منزَّهُ عن الحلولِ وسِماتِ الحدوثِ

 

وهذه طريقةُ السلف أو جماهيرِهم , وهي أسلمُ , إذ لا يُطالَب الإنسانُ بالخوضِ في ذلك , فإذا اعتقَد التنزيهَ فلا حاجةَ إلى الخوضِ في ذلك , والمخاطرةِ فيما لا ضرورةَ بل لا حاجةَ إليه , فإن دعَتِ الحاجةُ إلى التأويلِ لردِّ مبتدِعٍ ونحوه تَأوَّلوا حينئذٍ , وعلى هذا يُحمَل ما جاءَ عن العلماءِ في هذا , والله أعلم

 

"Sifət ayələrinə və hədislərinə təvil edilərək dalınarmı yoxsa yox?

 

1. Bir qrup demişdir: Layiq olduqları şəkildə təvil edilər. Bu, kəlamçıların iki məzhəbindən ən məşhurudur.

2. Digərləri isə belə demişdir: Təvil edilməz. Onların mənası haqda danışılmaz və elmi uca Allaha həvalə edilər. Bununla bərabər uca Allahın tənzihinə və yaradılmışların sifətlərinin onda olmadığına etiqad etməlidir.

Məsələn belə deyilər: "(nasslarda gəldiyi üzrə) "Rəhmanın ərşə istiva etdi"yinə iman edirik. Lakin bunun mənasının həqiqətini və bununla nə murad edildiyini bilmirik. Eyni zamanda Uca Allahın heç bir misli olmadığına və Onun hululdan və hudus (sonradan ortaya çıxmaq) əlamətlərindən münəzzəh olduğuna inanırıq".

 

Bu, sələfin və ya onların cumhurunun yoludur və daha salamatdır. Çünki, insandan bu mövzulara dalmasını tələb edilmir. Allahın münəzzəhliyinə etiqad edirsə, bu mövzulara dalmasına və zərurət, hətta ehtiyac belə olmayan şeylərdə özünü riskə atmasına ehtiyac yoxdur.

Lakin, əgər bidətçilərə cavab və bənzəri hallar səbəbilə təvilə ehtiyac olarsa o zaman təvil edərlər. Alimlərdən bu babda gələn nəqllər buna (ehtiyaca binaən təvilə) həml edilər. Allah daha gözəl bilir."

 

Qaynaq: Muhyiddin Ən Nəvəvi: Əl Məcmu: 1/49-50

Məktəbətul İrşad
 

[Usuli]

Hənəfi alimlərindən olan Muhəmməd bin Süleyman Əl Kəfici (788-879 h/1386-1474 m) "Ət Təysir fi Qavəidi İlmit Təfsir" adlı kitabında, sifət ayələri də daxil olmaqla mütəşabih ayələrdən danışarkən bu yöndən ümməti iki qismə ayırır. Birinci qism – saleh sələf – haqqında belə deyir:

 

أمّا الفِرقة الأُولى وهمْ السّلف مِن عامّةِ الصّحابة والتّابِعين والجَماعةُ مِن أصْحابِ أبي حنيفة وأصْحابِ الشّافعي , فمذهبُهم فيه وُجوبُ اعْتقادِ حقِّيّةِ المُرادِ مِنه وتَسليمُ عِلمِه إلى اللهِ عزّ وجلّ , إيثاراً للطّريقِ الأسلمِ

 

"Birinci firqəyə gəlincə - ki onlar səhabə və tabiunun tamamına yaxını, Əbu Hənifə və Şafinin əshabından bir qrupdur – onların bu mövzudakı (mütəşabih ayələrdə, sifət nasları haqda) görüşü, ən sağlam yolu üstün tutaraq, ondan (mütəşəbihdən) murad olunanın haqq olduğuna etiqad etmək və elmini Allaha - azzə və cəllə - həvalə etməkdir."

 

Qaynaq: Muhyiddin Əl Kəfici: Ət Təysir fi Qavəidi İlmit Təfsir: 188-189

Dəməşq: Darul Qələm, Riyad: Darur Rifai: 1410/1990
 

[Muslih]

Şafi alimlərindən olan Bədruddin İbn Cəmaə (639-733 h/1241-1333 m) Allahın sifətləri haqqında yazdığı "İdahud Dəlil fi Qati Hucəci Əhlit Tətil" adlı kitabda deyir:

 

واتّفقَ السّلفُ وأهلُ التَّأْويلِ على أَنّ ما لا يَلِيق مِن ذَلك بِجلَال الرّبِ تعالَى غيْرُ مُرَادٍ كَالقُعودِ والاعْتدالِ

واخْتلفُوا في تَعْيِين ما يليقُ بِجلالِه مِن المعانِي المُحْتَمَلَة كالقَصْد والاسْتِيلاءِ , فسكَت السّلفُ عنهُ , وأوّلَه المُؤَوّلُونَ عَلَى الِاسْتِيلَاء والقَهْرِ لِتَعالِي الرّبِّ عَن سِماتِ الأَجسَام مِن الحاجَة إِلَى الحَيِّزِ والمَكان , وكذلك لا يُوصَف بِحَركَةٍ أَو سُكُونٍ أَو اجْتمَاعٍ وافْتِراقٍ , لِأَنّ ذلك كُلَّه مِن سِماتِ المُحدَثاتِ وعُروضِ الأَعْرَاضِ , والرَّبُّ تعالى مُقَدّس عَنهُ

 

"Sələf və təvil əhli (Müəvvilə) , bunlardan (istivanın mənalarından) "oturmaq", "düz durmaq" kimi, Rəbbin cəlalına layiq olmayan mənaların murad edilmədiyində ittifaq etmişlər.

"Qəsd" və "istila" kimi, Onun Cəlalına layiq olan mühtəməl mənaların təyinində (konkret seçimində) isə ixtilaf etmişlər:

 

1. Sələf bu haqda susmuşdur. (layiq olan mənalardan məhz hansının qəsd edildiyi haqda fikir bildirməmişdir)

2. Müəvvilə (Təvil edənlər) isə bunları, Rəbbin yerləşməyə (heyyiz) və məkana ehtiyac duyma kimi, cismlərin əlamətlərindən münəzzəh olması səbəbilə, "istila" və "qəhr" mənalarına təvil etmişlər.

Uca Allah eləcə də hərəkət və sükunət, birləşmə və ayrılma ilə vəsf edilməz. Çünki bütün bunlar, yaradılmışların əlamətlərindən və aradların (varlığı başqasının varlığına bağlı olan şeylərin) xüsusiyyətlərindəndir. Rəbb Təala isə bundan müqəddəsdir."

 

Qaynaq: Bədruddin İbn Cəmaə: İdahud Dəlil: 131

Dəməşq: Dar İqra: 1425/2005