Bu mövzudakı ismarıc sayı: 7

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Uca Allaha cəhət və məkan nisbət edənlərlə, müxaliflər arasındakı ixtilafda önəmli yeri olan dəlillərdən biri də “Cariyə” hədisidir. Hədis məşhur olduğu üçün mətnini qeyd etməyə ehtiyac görmədim.

Allahın iznilə bu mövzuda hədisin bəzi şərhlərini təqdim etmək istəyirəm. Tövfiq yalnız Allahdandır. 

[Muslih]

Şafilərdən Tacuddin Əs Subki (727-771 h/1327-1370 m) İmam Əbu Mənsur Əl Maturidinin Cariyə hədisinə açıqlamasını zikr edərək deyir:

 

وأما مذهبُنا فهو أنه على العرش علوَّ عظمةٍ لا علوَّ ارتفاعِ مكانٍ كما قال أبو حنيفة رضي الله عنه : نذكُره مِن أعلى لا مِن أسفل , ولذا قال النبي لتلك الأَمَة : أمؤمنة أنت ؟ قالتْ : نعم , فقال : أين الله ؟ فأشارتْ إلى السماء , فقال : إنها مؤمنة

 

وهو حديثٌ متفقٌ على صحتِه رواه البخاري , فقد اكتفى منها النبي بذكرِ علوّ الله تعالى على خلْقه علوَّ العظمةِ , ولا يقال : فقد جعَلتْه تعالى في جهةِ السماء , وأقرَّها عليه السلام

فالحديث عليكم لا لكم , لأنا نقول : لم يقول أحدٌ بأنه في السماء , فإن المثبتينَ للجهةِ زعَموه فوقَ العرش , فدل على أنه ليسَ المراد حقيقة الأينية

 

“Mətn: Bizim görüşümüz belədir: Uca Allah məkan ucalığı mənasında deyil, məqam və mərtəbə ucalığı mənasında ərşin üzərindədir.

Necəki Əbu Hənifə - Allah ondan razı olsun – deyir: Biz Allahı aşağıya yox, yuxarıya nisbət edərik. Bu səbəblə Peyğəmbərlə o cariyə arasında belə bir dialoq reallaşmışdı:

- Sən möminəsənmi?

- Bəli

- Allah hardadır?

- Səmaya doğru işarə etdi

- Bu qadın möminədir.

 

Subkinin şərhi: Bu hədisin səhihliyində ittifaq edilmiş, Buxari də bu hədisi rəvayət etmişdir.

Peyğəmbər o qızın “Allah öz məxluqatı üzərində mərtəbə və məqam baxımından ucadır” fikriylə kifayətlənmişdir. Qadın Allahın səma tərəfdə olduğunu demiş və Peyğəmbər də bununla razılaşmışdır fikri yanlışdır.

Hədis sizin lehinizə deyil, əleyhinizədir! Çünki, biz deyirik: Allaha cəhət nisbət edənlər, Onun (səmada deyil) ərş üzərində olduğunu zənn edirlər. Bu isə, hədisdə eyniyyət/məkan qəsd edilmədiyinə  dəlalət edir.” 

 

Qaynaq: Tacuddin Əs Subki: Əs Seyful Məşhur fi Şərhi Aqidəti Əbi Mansur: 30

İstanbul: 1421/2000

 

 

Təliqat: Bu sözlərdən aşağıdakı nəticələri çıxara bilərik:

1. Ucalıq iki qismdir: Məkan baxımından və məqam, mərtəbə baxımından. Dilimizdə də bunun qarşılığı mövcuddur. Filankəs çox böyük insandır deyildikdə, onun boy baxımından deyil, dəyər baxımından böyüklüyü, ucalığı qəsd edilir.

2. Allahın ucalığı fiziki olub, məkan baxımından deyil, məqam və mərtəbə baxımındandır.

3. Əbu Hənifə də bu görüşdədir. Qeyd edilən sözlər onun “Əl Fiqhul Əbsat” kitabındandır.

4. Hədis müxaliflərin lehinə deyil, əksinə əleyhinədir. Çünki, cəhət və məkan nisbət edənlər, uca Allahın ərş üzərində olduğuna inanarkən, bu hədis isə ərşdə deyil, səmada olduğunu ifadə edir.
 

[Muslih]

İbnul Cəvzi (508–597 h/1114–1201 m) bu sözlərin məkana deyil, təzimə/ucaltmaya işarə olduğunu qeyd edir:

 

قد ثبَت عند العلماءِ أن اللهَ تعالى لا يَحويه السماءُ والأرضُ ولا تضمَّه الأقطار ، وإنما عرَف بإشارتها تعظيمَ الخالق عندَها

 

“Səmaların və yerin uca Allahı əhatə edə bilməyəcəyi alimlər qatında sabitdir. Peyğəmbər cariyənin bu işarəsiylə sadəcə Allahı təzim etdiyini anlamışdı.”

 

Qaynaq: İbnul Cəvzi: Dəfu Şubəhit Təşbih: 189

Beyrut: Darul İmam Ravvas: 1428/2007

[Muslih]

Əbu Həyyan Ən Nəhvi (654-745 h/1256-1344 m) “Əl Bəhrul Muhit” adlı təfsirində deyir:

 

لأنه فهِم منها أن مرادَها نفيُ الآلهة الأرضيةِ التي هي الأصنامُ لا إثباتُ السماءِ مكاناً لله تعالى

 

“Peyğəmbər cariyənin sözündən anlamışdı ki, onun qəsdi yer üzündəki büt olan ilahları rədd etməkdir, yoxsa səmanı uca Allah üçün məkan olaraq müəyyənləşdirmək deyil.”

 

Qaynaq: Əbu Həyyan Ən Nəhvi: Əl Bəhrul Muhit: 7/418

Beyrut:Darul Fikr: 1420

[Muslih]

Hənəfi alimlərindən Əbu Bəkr Əs Səraxsi (v. 483 h/1090 m)  hədisin sənədindəki problemə işarə etməklə yanaşı, burada uca Allah haqqında cəhət və məkanın qəsd edildiyi fikrini rədd edərək deyir:

 

فلهذا امتحَنها بالإيمان مع أن في صحةِ ذلك الحديث كلاماً فقد روي «أن النبي - صلى الله عليه وسلم - قال: أينَ الله فأشارتْ إلى السماء» ولا نظُن برسول الله - صلى الله عليه وسلم - أنه يطلُب مِن أحدٍ أن يُثبِت لله تعالى جهةً ولا مكاناً

 

“...Bu səbəblə Peyğəmbər o cariyənin imanını imtahan etmişdir. Hədisin səhihliyi mübahisəyə açıqdır. Rəvayət edilir ki, Peyğəmbər ondan Allahın harada olduğunu soruşmuşdur. O da səmaya işarə etmişdir.

Biz, Rəsulullahın – sallallahu aleyhi və səlləm – hər hansı bir kimsədən uca Allaha cəhət və ya məkan nisbət etməyi tələb edəcəyini düşünmürük!”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əs Səraxsi: Əl Məbsut: 7/4

Beyrut: Darul Marifə: 1414
 

[Muslih]

Əbu Həmid Əl Ğazali (450-505 h/1058-1111 m) cariyə hədisi haqda deyir:

 

فإنْ قيل : فإن لم يكنْ مخصوصاً بجهةِ فوقٍ ، فما بال الوجوهِ والأيدي تُرفَع إلى السماء في الأدْعية شرعاً وطبعاً ، وما باله صلى الله عليه وسلم قال للجارية التي قصَد إعتاقَها فأرادَ أن يستيقِنَ إيمانَها أينَ الله فأشارتْ إلى السماء فقال إنها مؤمنة

فالجواب عن الأول أن هذا يُضاهي قول القائل : إن لم يكن الله تعالى في الكعبة وهو بيته فما بالنا نحجه ونزوره ، وما بالنا نستقبله في الصلاة؟

وإن لم يكن في الأرض ، فما بالنا نتذلَّل بوضعِ وجوهِنا على الأرض في السجود ؟ وهذا هَذَيانٌ

بل يقال : قصد الشرع مِن تعبُّدِ الخلق بالكعبة في الصلاة ملازمةُ الثبوت في جهة واحدةٍ ، فإن ذلك لا محالةَ أقربُ إلى الخشوع وحضورِ القلْب مِن التردد على الجهات ، ثم لما كانت الجهات متساويةً مِن حيث إمكان الاستقبالِ خصَّص الله بقعةً مخصوصةَ بالتشريف والتعظيمِ وشرَّفها بالإضافة إلى نفسه ، واستمالَ القلوب إليها بتشريِفه ليُثيب على استقبالها

فكذلك السماء قبلةُ الدعاء ، كما أن البيتَ قبلةُ الصلاة ، والمعبود بالصلاة والمقصود بالدعاء منزهٌ عن الحلول في البيتِ والسماءِ

 

“Belə bir etiraz irəli sürülə bilər: Əgər Allah yuxarı cəhətdə deyilsə, o zaman dua edərkən niyə üzlər və əllər şərən və təbii/fitri olaraq səmaya çevrilir?

Niyə Peyğəmbər azad edilməsini istədiyi cariyəyə, imanını yoxlamaq üçün “Allah haradadır?” sualını vermiş və o qız da səmaya işarə etmiş, ardından Peyğəmbər onun möminə olduğunu bildirmişdir?

 

Bu etirazın cavabı: Bu sözlər aşağıdakı sözlər kimidir: Əgər Kəbə Allahın evi ikən, uca Allah Kəbədə deyilsə biz niyə ora Həcc edir, oranı ziyarət edirik? Niyə namazda ora doğru yönəlirik. Əgər yer üzündə deyilsə, o zaman niyə səcdədə üzümüzü yerə qoyaraq zillət göstəririk? Bu sözlər həzəyandır/absurddur.

Şəriətin namazda Kəbəyə doğru dönmə tələbi, mütəmadi olaraq bir tərəfə dönülməsi üçündür. Şübhəsiz ki bu davranış, xuşuya və qəlb hüzuruna müxtəlif cəhətlər arasında tərəddüddə qalmaqdan daha uyğundur. Bununla yanaşı, bütün cəhətlər yönəlmənin mümkünlüyü baxımından bərabər olunca, uca Allah müəyyən bir bölgəni təşrif və təzimdə xüsusiləşdirmiş, oranı özünə nisbət edərək şərəfləndirmişdir. Ora doğru dönənlərə savab vermək üçün, bu şərəfləndirməsilə qəlbləri ora meyl etdirmişdir.

Eyni şəkildə, Kəbə namazda qiblə olduğu kimi, səma da duanın qibləsidir. Namazda ibadət edilən, duada qəsd edilən kimsə, Kəbəyə və səmaya hulul etməkdən münəzzəhdir.”

 

 Qaynaq: Əbu Həmid Əl Ğazali: Əl İqtisad fil İtiqad: 35

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1424/2004

 

[Usuli]

Muslimin "Səhih" əsərini şərh edənlərdən Əbul Abbas Əl Qurtubi (578-656 h/1182-1258 m) "Cariyə hədisi"ni açıqlayərkən deyir:

 

وهو لا يصِحُّ إطلاقُه على الله بالحقيقة ؛ إذِ اللهُ تعالى مُنزّهٌ عن المكانِ ، كما هو مُنزّهٌ عن الزَّمان ، بل هو خالقُ الزمانِ والمكانِ ، ولم يزَلْ مَوجودًا ، ولا زمانَ ولا مكانَ ، وهو الآن على ما عليه كان

ولو كان قابلاً للمكان لكان مُختَصًّا به ، ويحتاج إلى مخصِّص ، ولَكان فيه إما مُتحرِّكًا وإما ساكنًا ، وهما أمْرانِ حادِثانِ ، وما يتّصِف بالحوادثِ حادِثٌ ، على ما يُبسَط القولُ فيه في علم الكلام ، ولَمَا صدَق قولُه تعالى : ليسَ كمثْلِه شيءٌ

 

تنبيهٌ : ثُمَّ اعلمْ أنَّه لا خِلافَ بَيْنَ المُسْلِمِينَ قَاطِبةً ، مُحَدثِهم ، وفقيههم ، ومتَكلِّمهم ، ومقلِّدهم ، ونُظَّارهم : أنَّ الظَّواهِرَ الوَارِدَةَ بِذكر اللهِ في السَّمَاء ؛ كقوله : {ءَأَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّمَاءِ} , ليستْ على ظاهرها ، وأنَّها متأوَّلةٌ عند جميعهم

أمَّا مَن قال مِنْهم بِالجِهَة - فَتِلكَ الجِهَةُ عنده هي جهةُ الفوقِ ، كما جاءَ في الأحاديث - فلا بدّ أن يَتَأَوَّلَ كونَه في السماءِ ، وقد تأَوّلوه تأويلاتٍ ، وأشْبَهُ ما فيه : أنَّ " في " بمعنى : " على " ، كما قال : "ولأصلِّبنَّكم فِي جُذُوعِ النَّخلِ " أي : على "جُذُوعِ النخْلِ" ، ويكون العلوُّ بمعنى الغَلَبة

وأمَّا مَنْ يَعْتَقِد نَفْيَ الجهةِ في حقِّ الله تعالى ، فهو أحَقُّ بإزالةِ ذلك الظَّاهر ، وإجلالِ الله تعالى عنه ، وأَوْلى الفِرَقِ بالتأويل

وقد حصَل مِن هذا الأصْل المحقَّق ، أن قولَ الجاريةِ : " في السماء " ليس على ظاهرِه باتفاقِ المسلمين ، فيتعيَّن أنْ يُعْتقدَ فيه أنَّه مُعَرَّض لتأويل المتأوِّلين ، وأنَّ مَنْ حمَله على ظاهرِه فهو ضالٌّ مِن الضَّالِّينَ

 

“Bunu (Allah haradadır sualını) həqiqi mənada Allah üçün istifadə etmək doğru olmaz! Çünki, uca Allah zamandan münəzzəh olduğu kimi, məkandan da münəzzəhdir! Əksinə zamanın və məkanın xaliqi Odur. Zaman və məkan olmadan öncə də var idi. İndi də əvvəl olduğu kimidir.

Əgər hər hansı bir məkanda olması mümkün olsaydı, o məkanda xüsusiləşər və bir xüsusiləşdiriciyə ehtiyac duyardı. Orada ya hərəkətli ya da hərəkətsiz olardı. Bu iki şey də yaradılmışdır.

Kəlam/Əqidə elmində geniş izah edildiyi üzrə, yaradılmış olan şeylərlə xarakterizə edilən də yaradılmışdır (Allah isə yaradılmış ola bilməz) .

Əgər belə olsaydı (Allah məkanda olsaydı), uca Allahın "Onun bənzəri heç bir şey yoxdur" ayəsi doğru olmazdı.

 

Tənbih: Daha sonra bil ki, mühəddislərilə, fəqihlərilə, mütəkəllimlərilə, müqəllidlərilə və araşdırmaçılarıyla bütün müsəlmanlar arasında bu mövzuda ixtilaf yoxdur:

"Səmada olandan əminmi oldunuz" ayəsi kimi, uca Allahın səmada olduğunun qeyd edildiyi nasslar zahiri üzrə deyil və bu nasslar bütün müsəlmanlar qatında təvil edilir.

Onlardan cəhət nisbət edənlərə gəlincə - bu da onlara görə hədislərdə gəldiyi üzrə yuxarı cəhətdir - səmada olmasını təvil etmələri qaçınılmazdır.

Onlar bu nasları müxtəlif şəkillərdə təvil etmişlər. Təvillərdən daha uyğun olanı (səmada sözündəki) "da" (fi) şəkilçisinin "üzərində" (alə) mənasında olduğu şəklindəki təvildir.

Necə ki Allah (fironun qövmünə xitabı şəklində) demişdir: "Sizləri xurma ağaclarının gövdələrində (fi) çarmıxa çəkəcəyəm" yəni "xurma ağaclarının üzərində". (Buna əsasən) Yüksəklik, (mənəvi) üstünlük mənasında olar.

Uca Allah haqqında cəhətin nəfyinə etiqad edənə gəlincə, belə birisi bu zahiri mənanın inkarında və Allahı bundan uca tutmada daha haqlı, firqələr arasında (bu zahirləri) təvil etmədə daha öncəliklidir.

Doğruluğu sabit olan bu prinsipə binaən hasil olur ki, cariyənin dediyi "səmada" sözü müsəlmanların ittifaqıyla zahiri mənası üzrə deyildir.

Bundan aydın olur ki bu sözlər, təvil edənlərin təvilinə ərz edilmişdir və kim bu sözləri zahiri mənasına həml edərsə sapıqdır.”

 

Qaynaq: Əbul Abbas Əl Qurtubi: Əl Mufhim: 2/143-145

Diməşq: Dar İbni Kəsir: 1417/1996

[Usuli]

Fəxruddin Ər Razi (544-606 h/1150-1210 m) Cariyə hədisini şərh edərkən "haradadır" sualının həm fiziki, həm də mənəvi məqamı soruşmaq üçün istifadə edildiyini xatırladaraq deyir:

 

وأما الخبرُ الثالثُ فجوابُه : أن لفْظَ "أينَ" كما يُجعَل سؤالاً عن المكانِ فقدْ يُجعَل سؤالاً عن المنـزِلةِ والدَّرَجةِ ، يقال : "أين فلانٌ مِن فلانٍ" ، فلعلَّ السؤالَ كانَ عن المنـزِلةِ ، وإشارتُها إلى السماءِ كانتْ إشارةً إلى أعْلى المنازِل ، كما يقال : "فلانٌ في السَّماءِ" ، أي : هو رَفِيعُ القدْر جدًّا ، وإنما اكْتفَى منها بتلكَ الإشارةِ لقصورِ عقْلها وقِلَّةِ فهْمِها

 

“Üçüncü hədisə (Cariyə hədisinə) gəlincə, onun cavabı belədir: "Eynə/Harada" sözü, məkan haqqında sual olaraq istifadə edildiyi kimi, bəzən mərtəbə və dərəcə haqqında sual olaraq da istifadə edilir.

Məsələn "Eynə fulən min fulən/filankəsin filankəs qatında mövqeyi nədir?" deyilir. Ola bilsin ki, (hədisdəki “eynə”) sualı mərtəbə haqqında sualdır və qadının səmaya işarə etməsi, mərtəbələrin ən ucasına işarə idi. Necəki, "Filankəs səmadadır" deyilib, bununla onun dəyərinin/məqamının çox yüksək olduğu qəsd edilir. Peyğəmbər sadəcə o qadının ağlının qıtlığı və anlayışının zəifliyi səbəbilə bu işarə ilə kifayətləndi.”

 

Qaynaq: Fəxruddin Ər Razi: Əsəsut Təqdis: 209-210

Daru Nuris Sabah: 2011