Mövzuda Bir İsmarıc Var

[Bədil]

Əssələmu Aleykum. Ölkəmizdə insanlara ad taxmaq surətilə öz "şərəflərini" artırmağa çalışan kimsələrin dilinə doladıqları alimlərdən biridə İmam Əbu Hənifədir. Onun haqqında bir çox ittihamlar vardır. Onlardan ən məşhuru onun mürciyə olmasıdır. Elm tələbələri qardaşlarımızdan bu fikrə münasibət bildirmələrini rica edirik. Allah razı olsun.

[Usuli]

Va aleykumussalam və rahmətullah. Çox aktual və cavablanması önəm təşkil edən bir sualdır. Sualınıza müxtəsər, ancaq ağıl sahibi üçün yetərli bir cavab verməyə çalışacam. Tövfiq Allahdandır.

 

Öncəliklə insanları Əbu Hənifəni tənqidə təşviq edən motivlər haqqında danışmaq istəyirəm. Ümumiyyətlə Əbu Hənifə fəqihlər arasında ən çox tənqidə uğrayanlardandır. Ona hədisi tərk etmək, sünnətə qarşı gəlmək, irca və başqa bir çox ittihamlar yönəldilmişdir. Təbii ki, o da digər insanlar kimi tənqid edilə bilər, məsum deyildir. Lakin biz Əbu Hənifəyə yönəldilən tənqidləri incələdikdə tənqidlərin böyük əksəriyyətinin əsassız olduğunu gördük. Bu tənqidlərin bir çoxu onun üstün zəkasını, elmi nailiyyətlərini, öz fikrini deməkdə heç kimdən çəkinmədiyi, zülmə qarşı mücadilə və başqa üstün özəlliklərini çəkə bilmədikləri üçün,  paxıllıq səbəbilə ortaya çıxmışdır. Sonradan gələnlərin bir çoxu isə, Əbu Hənifə haqqında yetərli bilgi sahibi olmadan, “atalarımızı belə gördük, onların yolundan ayrılmarıq” deyərək öz babalarını təqlid etmişlər...

 

Məsələnin özünə keçmədən irca haqqında qısa bir məlumat vermək istərdim. İrca sözlükdə ertələyib, təxir etmək, və ümid bəsləmək anlamlarına gəlir. Murci kəliməsiylə yerinə görə müxtəlif anlamlar qəsd edilir. Onların məşhurları aşağıdakılardır:
 

1. Əlinin - kərrəmallahu vəchəh – və Osmanın təkfiri haqda fikir bəyan etməmək, tavaqquf etmək.

2. Əliylə - kərrəmallahu vəchəh – savaşan bağilərlə onun arasında hökm verməmək.

3. Əməli etiqaddan sonrakı mərtəbəyə qoymaq.

4. Böyük günah sahiblərinin Cənnətə və ya Cəhənnəmə girəcəyi haqda qərarı Allaha həvalə etmək.

5. Küfrlə birlikdə itaətin fayda vermədiyi kimi, imanla birlikdə üsyanın zərər vermədiyini düşünmək.

6. Əlini - kərrəmallahu vəchəh – xilafət sırasında dördüncü yerə qoymaq.

7. Əməllərin fərziyyətini rədd etmək.

8. Nə qədər maraqlı olsada, hakimlərə silahla qarşı çıxmağı caiz görmək. Əhli hədisdən olan bəzi cahillər Əbu Hənifəni məhz bu səbəblə cərh etmişlər.

Sözsüz ki, bu mənalardan bəzisi bizim rədd etdiyimiz, bəzisi qəbul etdiyimiz şeylərdir. Bu mənaların bəzisinə görə bütün sünnilər Mürciə sayıla bilər.

 

Üzərində durmaq istədiyimiz  əməlin imandan cüz olmadığı görüşü İraq fuqahasının bir çoxunun fikridir. Bu sadəcə Əbu Hənifəyə aid deyil. Hz. Əlinin nəvəsi Həsən bin Muhəmməd, Talq bin Həbib, Amr bin Murrə, Muharib bin Ziyad, Muqatil bin Suleyman, İsa bin Əban, Muhəmməd bin Əl Həsən, Əbu Yusuf Əl Ənsari, Said bin Cubeyr,  Zufər bin Huzeyl, Hammad bin Əbi Suleyman, İbn Rustəm, Hişam bin Yusuf, Qadid bin Cəfər, Muhəmməd bin Səma, Əbu Suleyman Əl Curcani və saymaqla bitməyəcək bir çox alim bu görüşdə olmuşlar. Sonradan gələn fəqih və mütəkəllimlərin əksəriyyətidə İmamın görüşündədirlər.

 

Xüsusən İmamın bu nöqtədə ircayla ittiham edilməsinə gəlincə burada, bu mövzuda qənaətə varmaq üçün bir neçə yolumuz vardır:

1. Maqalat, tabaqat kimi kitabların onu hansı sinfə daxil etdiyinə baxaraq qərar vermək.

2. Bir insanın müəyyən firqəyə nisbət edilməsinin hansı əsaslara uyğun olaraq həyata keçəcəyini təsbit edərək, İmamın Mürciyədən sayılıb sayılmayacağına təqlidlə yox bir mənada ictihadla qərar vermək.
3. İmamın bu mövzuda etirafı.
 

 

Birinci yolun bizi doğru nəticəyə götürəcəyini zənn etmirəm. Çünki, Əbu Hənifəni ircayla ittiham edən alimlər olduğu kimi, onu mudafiə edib ircadan uzaq tutan bir çox alim vardır. Dolayısıyla bizim üçün primitiv belə olsa, heç bir tərcih səbəbi qalmır.

İkinci yola gəlincə ki, buda insanların firqələrə nisbəti mövzusunda əsaslar təsbit etmək və bu tərəzidə Əbu Hənifənin Murci olub olmadığını müəyyənləşdirməkdir, bu təməl yoldur.

 

İndiyə qədər mütaliə etdiyim maqalat kitablarından gəldiyim nəticə budur ki, insanların firqələrə nisbəti mövzusunda dəqiq bir ölçü yoxdur. Firqə təsbiti mövzusundakı qaydalardakı qarışıqlıq göz önündədir və bunu firqələr haqqında ən məşhur kitabın müəllifi Şəhristanı öz müqəddiməsində açıq şəkildə qeyd etdikdən sonra, müəyyən qaydalar gətirərək bu sahədəki boşluğu doldurmağa çalışmışdır.

Elə bu məsələdəki boşluq səbəbilədir ki, müsəlmanlar tarix boyu bir birini ittiham etmiş, müxtəlif firqələrə nisbət etmişlər. Bunun mənfi təsirlərini günümüzdədə müşahidə edirik. İnsanlar müxaliflərini sıradan çıxarmaq üçün sadəcə bir məsələdə müvafiq olmaq və ya olduğu zənni yaratmaqla qarşıdakını Həşəvi, Cəhmi, Mürci, Xavaric və başqa ləqəblərlə “təltif” edirlər. Məsələn dövləti sırf sözlə tənqid etmək belə, Qamətiyyə firqəsinə görə Xavariclik üçün yetərli bir əsasdır. Yaxudda küfr ordusuna qatılan kimsənin küfrə yox, harama girdiyini söyləmək bir çox təkfirçi firqələrə görə söz sahibini mürciə saymağa yetərli bir əsasdır. İnsanları firqələrə nisbət etmək işi o qədər insafsız və üsulsuz aparılır ki, eyni şəhərdə yaşayan otuza yaxın təkfir qruplaşması, sadəcə onlardan bir iki məsələdə ayrılaraq təkfir hökmü vermədikləri silahdaşlarına mürciə adı verə bilirlər. Təəssüf ki, Ümmətin durumu bu qədər trajikomikdir.

Lakin bir firqənin təməl əsaslarını mənimsəyən kimsə onlara nisbət edilmişdir ki, bu ölçüdə qismən nisbi sayıla bilər. Bu kimi sahələrdə qəti qərarlar vermək doğrudan da çətindir. Ancaq bu yol, daha doğru nəticələrə varmaqda birinciyə nisbətdə daha dəqiqdir.

 

Bu barədə qərar vermək üçün yetərli olub olmaması yönündən məsələləri üç qrupda cəmləyə bilərik:

1. Firqədən sayılmaq üçün yetərli əsasları mənimsəmək.

2. Firqədən sayılmaq üçün yetərli olduğu müzakirə edilə biləcək məsələləri mənimsəmək.

3. Firqədən sayılmaq mövzusunda yetərli olmadığı qəti olan məsələləri mənimsəmək.

 

 

İmamın mənimsədiyi əməlin imandan olmadığı, imanın artıb azalmadığı kimi görüşlərdə yerinə görə qismən, yerinə görə tamamən Mürciənin bəzi qollarıyla həmfikir olduğu inkar ediləcək bir şey deyil. Lakin İmamın həmfikir olduğu bu məsələlər yuxarıda təsnif etdiyimiz bölgüdə hansı sinifdəndir? Mən bu kimi məsələlərin qəti şəkildə üçüncü qrupdan olduğu, bu şeylər səbəbilə mürciədən sayılmayacağı görüşündəyəm. Bu görüşümüzü isə belə əsaslandırırıq: Bu qədər bir fikir ortaqlığı Mürci olmağa yetsəydi, qarşı tərəfdə olan əhli-hədisin də Xavaric və Mötəziləylə eyni və hətta yerinə görə daha böyük əsaslarda fikir ortaqlığı, hədisçilərin xavaric sayılmasını tələb edərdi. Lakin təbii ki, onlar bu adı inkar edərlər. Adı inkar etmələri isə, bu qədər bir ortaqlığı nisbət üçün yetərli olmadığı qaydasını ortaya çıxarar ki, bu qaydaya görə Əbu Hənifənin ircaya nisbət edilməsi üçün təəssübdən başqa səbəb qalmaz. Ümumiyətlə bu qədər bir ortaqlıqla insanları başqa firqələrə nisbət etsək, Əhli Sünnət deyilə biləcək heç kimin salim qalması mümkün deyil. O zaman alimlərdən Allahın gözlə görülməsini qəbul etməyənləri mötəzili, Müaviyəni tənqid edənləri rafizi, Xəlifəyə zülm səbəbilə üsyanı doğru sayanı xavaric, namazı tərk edəni təkfir etməyəni Murciə, dəstəmazda çılpaq ayağa məshi caiz görəni Şiə sayaq və bu şəkildə davam edək...

 

Bu üsulun yanlışlığını Hənəfi alimlərindən Ənvər Şah Əl Kəşmiri gözəl bir izahla ortaya qoyaraq müxaliflərə dini ləqəb taxma halına gətirməməyi məsləhət görür və onları öz qoyduqları qaydayla varılacaq nəticənin öz əleyhlərinə olduğu yönündə ilzam edərək deyir:

 

هل هو جزءٌ للإيمان أم لا ؟ فالمذاهب فيه أربعة

قال الخوارج والمعتزلة : إنَّ الأعمالَ أجزاءٌ للإيمان ، فالتاركُ للعملِ خارجٌ عن الإيمان عندهما . ثم اختلَفوا ، فالخوارجُ أخرَجوه عن الإيمان ، وأدْخَلوه في الكفْر ، والمعتزلةُ لم يُدخِلوه في الكفر . بل قالوا بالمنزلةِ بين المنزلتين

والثالث : مذهب المرجئة فقالوا : لا حاجة إلى العمل ، ومدارُ النَّجاة هو التصديق فقط . فصار الأوَّلون والمرجئة على طرفيْ نقيضٍ في الإيمان ، مع اتِّفاقهم على أنَّ فاقدَ التَّصديق كافرٌ ، وفاقدَ العملِ فاسقٌ ، فلم يبقَ الخلاف إلا في التعبير . فإنَّ السلف وإن جعَلوا الأعمالَ أجزاءً ، لكن لا بحيثُ ينعدمُ الكلُّ بانعدامِهَا ، بل يبقى الإيمان مع انتفائها

وإمامُنا وإن لم يجعَلْ الأعمالَ جزءًا، لكنه اهتمَّ بها وحرَّضَ عليها ، وجعَلها أسبابًا سارية في نَماءِ الإيمان ، فلم يهدُرها هَدْر المرجئة ، إلا أن تعبيرَ المُحدِّثين القائلين بجزئية الأعمال ، لما كان أبعدَ من المرجئة المُنكرين جزئيةَ الأعمال ، بخلاف تعبيرِ إمامنا الأعظم رحمه الله تعالى ، فإنه كان أقربَ إليهم مِن حيث نفيِ جزئيةِ الأعمال ، رُمِي الحنفية بالإرجاء

وهذا كما تُرى جورٌ علينا فالله المستعان . ولو كان الاشتراكُ بوجهٍ مِن الوجوه التعبيرية كافيًا لنسبةِ الإرجاء إلينا ، لزِم نسبة الاعتزالِ إليهم ، فإنهم قائلون : بجزئية الأعمال أيضًا كالمحدثين ، ولكن حاشاهم والاعتزال ، وعفا الله عمَّن تعصَّب ونسَب إلينا الإرجاء ، فإن الدينَ نُصْحٌ كلُّه ، لا مُرَامَاة ومُنابذة بالألقاب

 

“(Əməl) imandan bir cüzdürmu yoxsa yox? Bu barədə dörd görüş var:

Xəvaric və Mötəzilə deyir: Əməllər imandan cüzdür/parçadır və əməli tərk edən hər iki firqəyə görədə imandan çıxmışdır. Daha sonrakı mərhələdə onlar ixtilaf etmişlər. Xavariclər əməli tərk edəni imandan çıxarıb küfrə nisbət etmişlər. Mötəzilə isə belə birini küfrə nisbət etməmiş, ancaq “iki mənzil arasında” qalacağını bildirmişdir.

Mürciyə belə demişdir: Əmələ ehtiyac yoxdur. Qurtulmaq üçün sadəcə təsdiq yetərlidir. Beləcə mürciyə və digərləri, təsdiqi olmayanın kafir, əməli olmayanın fasiq olduğu qənaətində ittifaq etməklə bərabər, iman məsələsində əks qütblərdə yer almışlar.

 

Beləcə ixtilaf sadəcə ifadə şəkillərində qalmışdır. Çünki sələf, əməli imandan bir parça saysada, onun getməsiylə imanın tamamının gedəcəyi mənasını qəsd etməmişlər. Əksinə əməl olmasada iman qalar.

İmamımız (Əbu Hənifə) əməli imandan bir parça saymasada, əmələ önəm vermiş, ona təşviq etmiş və imanın (səmərəsinin) artmasında onu təməl ünsür qəbul etmişdir. Həmçinin Mürciyənin elədiyi kimi onu önəmsizləşdirməmişdir.

Ancaq əməlin imandan bir cüz olduğunu söyləyən mühəddislərin ifadə şəkli bizim böyük imamımız Əbu Hənifənin – uca Allah ona rəhmət etsin – ifadə şəklindən fərqli olaraq, əməlin imandan bir cüz olduğunu inkar edən Mürciyənin fikrindən uzaq olunca, Hənəfilər ircayla ittiham edilmişlər. İmamın təbiri əməlin imandan olduğunu nəfy etmə yönündən Mürciyəyə daha yaxındır.

Görüldüyü kimi bu bizə qarşı bir zülmdür. Kömək istənəcək olan ancaq Allahdır.

(Bizə Mürciyə deyənlərə cavabımız belədir) Əgər ifadə şəkillərindən birində ortaq olmaq, bizə irca nisbət etmək üçün yetərli olsaydı, qarşı tərəfə də itizal nisbət edilməliydi. Çünki Mötəzilədə, mühəddislər kimi əməlin imandan cüz olduğunu söyləyir. Lakin onlar itizaldan uzaqdır. Təəssübkeşlik edib bizə irca nisbət edənləri Allah əhv etsin. Dinin tamamı nəsihətdir, ləqəb taxaraq atışmaq, çəkişmək deyil.”

 

Qaynaq: Ənvər Şah Əl Kəşmiri: Feydul Bari: 1/129

Beyrut: Darul Kutibil İlmiyyə: 1426/2005

 

Təsbitdəki üçüncü yolumuz İmamın bu mövzuda etirafı olub olmadığına baxmaqdır. İmam nəinki belə bir şeyi qəbul etmiş, hətta onu belə isimləndirənlərin bidət əhli olduğunu söyləmiş, Mürciənin təməl görüşündən təbərri etdiyini açıqca ifadə etmişdir. “Əl Fiqhul Əkbər” adlı əsərində İmam deyir:

 

ولا نقول إن المؤمنَ لا تضرُّه الذنوبُ ولا نقول إنه لا يدخُل النارَ ولا نقول إنه يخلد فيها وإن كان فاسقاً بعد أن يخرُجَ مِن الدنيا مؤمناً ولا نقول إنَّ حسناتِنا مقبولةٌ وسيئاتِنا مغفورةٌ كقولِ المرجئة

 

“Mürciənin dediyi kimi, Möminə günah zərər verməz, Cəhənnəmə girməz və dünyadan mömin olaraq çıxıbsa, fasiq olsada orada əbədi qalar, yaxşı əməllərimiz məqbul, pis əməllərimiz bağışlanmışdır demirik.”

 

Əbu Hənifə, Osman Əl Bəttiyə yazdığı risalənin sonunda deyir:

 

وأمّا ما ذكرْتَ من اسم المرجِئةِ فما ذنبُ قومٍ تكلَّموا بعدْلٍ ، وسمَّاهم أهلُ البدعِ بهذا الاسمِ ؟ ولكنَّهم أهلُ العدلِ وأهلُ السُنَّةِ ، وإنَّما هذا الاسمُ سمّاهُم به أهلُ شنآنِ ، ولَعَمْري ما يُهَجِّنُ عدلاً لو دعوتَ إليه النَّاسَ فوافقوكَ عليه أنْ يُسمِّيَهُم أهْلُ شنآنِ المرْجئَةَ ، فلوْ كانوا فعلوا ذلكَ كان هذا الاسمُ بدْعةً ، فهل يُهَجِّنُ ذلك ما أخذتَ بهِ من أهل العدلِ ؟

 

“Haqqında danışdığın mürciə adına gəlincə, haqqı/doğrunu söylədiyi halda bidət əhli tərəfindən bu adla adlandırılan, əslində isə ədalət və sünnət əhli olanların bunda nə günahı var? Bu ismi onlara sadəcə nifrət edən (bidətçilər vermişdir).

Ömrümə and olsun ki, sən insanları haqqa dəvət etsən, onlarda sənə uysalar, nifrət edənlərin onlara Mürciə deməsi haqqa zərər verməz. Əgər onlar belə etsələr bu ad (Mürciə) bidət olar. (Onların bu haqsız isimləndirməsi) Sənin haqq əhlindən öyrəndiklərinə zərər verərmi?”

 

İmam özü haqqında irca ittihamını qəti şəkildə rədd etdikdən sonra, ona bu adı verənlərin ədavət əhli bidətçilər olduğunuda söyləmişdir…

 

Qarşı tərəfin cəhalət sərhədlərinin genişliyini ifadə edən digər bir xüsusda budur ki, onlar qədim alimlərin Mürciə haqqında mütləq sözlərini Əbu Hənifəyədə aid edirlər. Halbuki o sözlərin əksəriyyəti əməli gərəksiz sayan, möminin əsla Cəhənnəmə girməyəcəyini söyləyən həqiqi mürciələrə aiddir. Əbu Hənifəyə mürci deyənlər belə onu “sünni mürciə”, “fəqihlərin mürciəsi” olaraq adlandırmaqla, həqiqi Mürciədən ayrı tutduqlarını göstərmək istəyiblər. Şəhristani bunu gözəl bir təsbitlə ifadə edir: Necə ola bilər ki, ömrünü əməllərin fiqhinə həsr edən Əbu Hənifə əmələ önəm verməsin?

 

Burada başqa bir nöqtəyədə toxunmaq istəyirəm. Kralların yanbızını öpməyi din olaraq seçmiş Favzan və bənzəri zındıqlıq bayraqdarlarının Əbu Hənifəyə mürci deməsi doğrudan çox gülüncdür. O Əbu Hənifəyə ki, Abbasilərin qazisi olmamaq üçün canını vermiş, dövlətə üsyan edən Muhəmməd Ən Nəfsuz Zəkiyyəyə beyət etmiş, Əhli beyt imalarının dövlətə qarşı qaldırdığı bir çox üsyana maddi və mənəvi dəstək vermişdir. Bunu vurğulama səbəbim günümüzdə murciəliyin – krallara xidmət olaraq tanımlanmasıdır. İttiham edənə və edilənə baxın. Kralların dinində olan kimdir?