Bu mövzudakı ismarıc sayı: 16

[Zeynul Abidin]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Azərbaycan və cəhalətin yayğın olduğu bir çox ölkədə "Sufi" kəliməsinin tən və qaralama mənasında işlədildiyi hərkəscə məlumdur. Əynindəki paltarı özündən dəyərli olan bir çox insanın kimisə "cərh" eləmək üçün filankəs sufidir, tasavvufçudur və bənzəri şeylər deməsi yayğın haldır.

Hətta bir çox məhrumun "sufi" kəliməsini "müşrik" sözünə sinonim olaraq işlətdiyini görmək mümkündür.

 

Bəs sufilik, tasavvuf, mutasavvif olmaq doğrudandamı qınanacaq bir şeydir?

İslam alimlərinin tasavvuf elminə, sufilərə baxışı necədir?

 

Əlbətdəki bu mövzuyla tavassufçular arasında mövcud olan bütün fikirləri müdafiə eləmək fikrim yoxdur. Çünki hal hazırda bu firqə içində mənim özümün belə şəriətə müxalif saydığım görüşlərə sahib olan kimsələr var...

Əhli hədis, Əhli rəy, Müfəssir və bənzəri qruplar arasında xətalı fikirlər ola biləcəyi kimi tasavvufdada xətalı fikirlər ola bilər. Lakin bəzi hədisçilərin, müfəssirlərin xətalarından dolayı təfsir və hədis elmi rədd edilməlidirmi? Və ya müfəssir, muhəddis sözləri qınaq mənasında işlədilməlidir? Yoxsa o insanların şəriətə müxalif sözləri "filan fikir şəriətə müxalifdir" demələri lazımdır? Şəriət tərəzisi hər firqə və hər şəxs üçün quruludur!

 

Çox təəssüf ki zamanımızda elm tələbələri, mücahidlər və digər qruplar arasında ciddi sıxıntılar olduğu kimi, özünü tasavvufa nisbət edənlər arasında da ciddi problemlər mövcuddur. Bir çox ölkədə özünü sufiliyə nisbət edənlər insanların başınının altına yastıq qoymaqla və Allahın dinini ucuza satmaqla məşğuldurlar. Tasavvufdan ən uzaq olan da məhz belələridir. Bu yazımızla heç bir müasir sufi təriqətini müdafiə etmək fikrimiz yoxdur.

 

Bizim məqsədimiz həqiqi sufiliyin və tasavvufun mahiyətini izah etmək və alimlərin bu elmə və əhlinə münasibətini ortaya qoymaq, insanların nəfs tərbiyəsinə daha çox önəm verməsinə yardımçı olmaqdır. Uca Allahdan bu işimizdə təvfiq diləyirik.

[Zeynul Abidin]

Böyük üsulçulardan Əbu İshaq Əş Şatibi (v. 790 h/1388 m) "Əl İtisam" isimli kitabında, cahillərə cavab olaraq sufilər haqqında belə deyir:

 

ما جاءَ في ذمِّ البدَعِ وأهلِها عن الصُّوفيةِ المشهورينَ عندَ الناسِ

 

وإنما خصَّصنا هذا الموضعَ بالذكرِ , وإنْ كان فيما تقدَّم مِن النقلِ كفايةٌ , لأنَّ كثيرًا مِن الجهَّالِ يَعتقدون فيهم أنهم مُتساهِلونَ في الاتِّباعِ , وأنَّ اختراعَ العباداتِ والتزامَ ما لمْ يأتِ في الشرْعِ التِزامُه مِمّا يقولونَ به ويعمَلون عليه , وحاشاهم مِن ذلك أنْ يعتقِدوه أو يَقولوا به , فأوَّلُ شيءٍ بنَوا عليه طريقتَهم اتِّباعُ السنةِ واجتنابُ ما خالفَها

 

حتى زعَم مذكِّرُهم وحافظُ مأخَذِهم وعَمُودُ نِحْلَتِهم أبو القاسمِ القُشَيْري أنهم إنما اختصُّوا باسمِ التصَوُّفِ انفرادًا به عن أهلِ البدَعِ , فذكَر أنَّ المسلمينَ بعدَ رسولِ اللهِ - صلى الله عليه و سلم - لم يتَسَمَّ أفاضِلَهم في عصرِهم باسمِ علَمٍ سِوى الصُّحْبةِ , إذ لا فضيلةَ فوقَها , ثم سُمِّي مَن يَليهم التابعينَ , ورأوا هذا الاسمَ أشرفَ الأسماءِ , ثم قيلَ لِمَن بعدَهم أتباعُ التابعينَ , ثم اختلَف الناسُ وتباينتِ المراتبُ , فقيلَ لخَواصِّ الناسِ مِمَّن له شدةُ عنايةٍ مِن الدينِ : الزهَّادُ والعبَّاد

قال : ثم ظهَرتِ البدَعُ , وادَّعى كلُّ فَريقٍ أنَّ فيهم زهَّادًا وعبَّادًا , فانفرَد خَواصُّ أهلِ السنةِ المراعون أنْفاسَهم مع اللهِ , الحافظون قلوبَهم عن الغفْلةِ باسمِ التصوُّفِ

هذا معنى كلامِه , فقد عدَّ هذا اللقَبَ مَخصوصًا باتِّباعِ السنةِ ومُباينةِ البدْعةِ , وفي ذلك ما يدُلُّ على خلافِ ما يعتقِدُه الجهَّالُ ومَن لا عِبْرةَ به مِن المدَّعِينَ للعلْمِ

 

 

"İnsanlar qatında məşhur olan Sufilərdən "bidət və bidət əhlinin qınanması" haqqında gələn nəqllər fəsli.

 

Daha öncə təqdim edilən nəqllərin yetərli olmasına baxmayaraq, mövzuda bunu xüsusilə qeyd etməyimizin səbəbi ancaq budur ki, cahillərin bir çoxu onların (sufilərin) sünnətə tabe olmaqda etinasız olduğunu, ibadətlər ixtira etmənin və şəriətdə riayət edilməsi əmr edilməmiş şeylərə riayət etmənin, onların dediyi və əməl etdiyi şeylərdən olduğu düşünürlər.

Halbuki onlar belə etiqaddan və bu kimi əməllərdən uzaqdırlar!

Çünki, onların (sufilərin) öz təriqətlərini üzərinə qurduğu ilk əsas "Sünnətə tabe olmaq, Sünnətə müxalif şeylərdən çəkinmək"dir.

Hətta onları (sufiləri) təmsil edən, onların qaynaqlarını qoruyan və firqələrinin dirəyi olan Əbul Qasim Əl Quşeyri, onların "tasavvuf" ismiylə məhz əhli bidətdən fərqlənmək üçün xarakterizə edildiyini iddia etmiş və belə demişdir:

"Rəsulullahdan – sallallahu aleyhi və səlləm – sonra, müsəlmanlar öz əsrlərindəki fəzilətli şəxsiyyətlərini səhabəlikdən başqa bir adla adlandırmamışlar. Çünki, bundan daha üstün bir fəzilət yoxdur.

Onlardan sonra gələnlər "tabiun" olaraq adlandırıldı və bu ismi ən şərəfli isim saydılar. Onlardan sonra gələnlərə "ətbəut tabiin" deyildi.

Bundan sonra isə insanlar ixtilaf etdilər və fərqli mərtəbələr ortaya çıxdı.

Dinin əmrlərinə çox önəm verən kimsələrdən olan insanların seçkinlərinə "zahid" və "abid" deyilməyə başladı.

Sonra bidətlər ortaya çıxdı və hər firqə, "zahid" və "abid"lərin onlar arasında olduğunu iddia etdi.

Hər anını Allahla keçirən və qəlbini qəflətdən mühafizə edən Əhli Sünnətin seçkinləri, onlardan "tasavvuf" ismiylə fərqləndilər."

Quşeyrinin dediklərin məna olaraq belədir. O, bu ləqəbi (sufiliyi) sünnətə tabe olub, bidətə müxalifət edənlərə məxsus saymışdır.

Onun bu dedikləri, (sufiləri sünnətə müxalifət və bidətlə ittiham edən) cahillərin və etibar edilməyəcək elm iddiaçılarının fikirlərinin əksinə dəlalət edir!

(Bundan sonra qırxdan çox sufi böyüklərindən sünnətə tabe olmaq və bidətdən çəkinmək barədə nəqlləri zikr edir.)"

 

Qaynaq: Əbu İshaq Əş Şatibi: Əl İtisam: 1/147-148

Məktəbətut Təvhid

 

 

Digər kitabı olan "Əl Muvəfaqat"da, Məkkədən hicrət edən səhabələrin, dinin ağır hökmlərinə sarıldığı haqda danışarkən, sufilər haqqında belə deyir:

 

فعلى تقريرِ هذا الأصلِ مَن أخَذ بالأصلِ الأوَّلِ واستقامَ فيه كما استقامُوا فطوبى له ، ومَن أخَذ بالأصلِ الثاني فَبِهَا وَنِعْمَتْ ، وعلى الأوَّلِ جَرى الصوفيةُ الأوَّلُ ، وعلى الثاني جَرى مَن عَداهم مِمَّن لم يلتزِمْ ما التزَمُوه ، ومِن ههنا يُفهَم شأنُ المنقطعينَ إلى اللهِ فيما امْتازُوا به من نِحْلتِهم المعروفةِ ؛ فإنَّ الذي يظهَر لبادِئِ الرأْيِ مِنهم أنهم التزَموا أمُورًا لا تُوجَد عند العامّةِ ، ولا هي مما يلزَمهم شرعًا ؛ فيظُنُّ الظانِّ أنهم شدَّدوا على أنفُسِهم ، وتكلَّفوا ما لم يُكلَّفوا ، ودخَلوا على غيرِ مدْخَلِ أهلِ الشريعةِ

وحاشَ لله ! ما كانوا ليفعَلوا ذلك وقد بَنَوا نِحْلتَهم على اتِّباعِ السنةِ , وهم باتفاقِ أهلِ السنةِ صَفْوةُ اللهِ مِن الخَلِيقةِ

 

"Bu prinsip sabit olunca aydın olar ki, kim birinci əsli qəbul edib, onda (səhabədən olan mühacirlərin etdiyi kimi) istiqamət üzrə olarsa nə xoşbəxdir! Kim ikinci əsli qəbul edərsə bu da gözəl bir yoldur.

İlk Sufilər, birinci əsas (mühacirlər kimi azimətlərə sarılmaq) üzrə, onların öhdələrinə götürdüyü şeyləri öhdəsinə götürməyənlərdən olan digər insanlar isə ikinci əsas (ruxsatlarla əməl etmək) üzrə hərəkət ediblər.

Buradan, özünü tamamən Allaha həsr etmiş kimsələrin, öz məruf məzhəblərilə (tasavvufda) digər kimsələrdən seçildikləri mövzulardakı halları anlaşılır.

Çünki, onlara ilk baxışda zənn edilən, bu kimsələrin (sufilərin) - onlardan şərən tələb edilmədiyi halda - digər adi insanların öhdələrinə götürmədikləri şeyləri öhdələrinə götürdükləridir.

Zənnə qapılan kimsə, onların öz nəfslərinə qarşı qatı davrandıqlarını, üzərlərinə lazım olmayan şeyləri üzərlərinə götürdüklərini və Şəriət əhlinin yolundan başqa bir yola daxil olduqlarını zənn edər.

Haşa lillah! Onlar belə etməyiblər və məzhəblərini sünnətə tabe olma əsası üzərinə qurublar.

Əhli Sünnətin ittifaqıyla onlar (sufilər) məxluqat arasında Allahın seçkinləridir/seçilmiş qullarıdır."

 

Qaynaq: Əbu İshaq Əş Şatibi: Əl Muvəfaqat: 5/241-242

Daru İbni Affan: 1417/1997

 

 

 

Təliq: İmam Şatibinin sufilərə münasibətini anlamaq üçün, onun sufilərə münasibətini "həqiqi" və "saxta" sufilərə münasibət olaraq bölməliyik.

Saxta sufilərə münasibəti, digər alimlərin mövqeyi üzrə mənfidir. Hətta nəql etdiyimiz sitatın davamında, sonradan gələnlərin tasavvufa çoxlu yeniliklər gətirdiyini və tasavvufun hardasa yeni bir şəriət halına gəldiyini qeyd edir. Lakin, təbii ki bunu bütün mutəaxxir sufilərə aid etmək olmaz. Çünki, sufiliyi əsli qaynaqlarından öyrənən kimsələr bu təhlükədən uzaq olarlar. İmam Şatibinin öz dövrünün Sufi şeyxlərinin böyüklərindən Əbu Abdillah Muhəmməd bin Abbad Ən Nəfzi Ər Rundi Əl Malikiyə "mürşidin lüzumu" haqda sual vermək üçün yazdığı məktub məşhurdur.

Həqiqi sufilərə gəlincə, Şatibi onların "kəşf yoluyla nəfsinə bəzi şeyləri haram qılma" və bənzəri fikirlərini tənqid etsədə, ümumi mənada sufilərin yolunun "sünnətə tabeçilik və bidətdən uzaq durma" üzərinə təsis edildiyini, Əhli Sünnətin ittifaqıyla sufilərin Uca Allahın seçkin qulları olduğunu iqrar edir və cahillərin onlar haqqındakı boş ittihamlarını etibara almır.

Ismarıc Zeynul Abidin tərəfindən 22 sentyabr 2013 - 19:44 tarixində redaktə edildi.

[Zeynul Abidin]

İslam firqələri haqqında ən dəyərli kitablardan birini yazan Abdul Qahir Əl Bağdadi (v. 429 h/1037 m) Sufiləri tərifləyir və onları "Əl Firqətun Naciyə"dən yəni qurtulmuş firqədən sayır:

 

في بيانِ أوصافِ الفرْقةِ الناجيةِ وتحقيقِ النَّجاةِ لها وبيانِ محاسِنها . . .

 

في بيانِ أصنافِ أهلِ السنةِ والجماعةِ

اعلَموا - أسْعدَكم اللهُ - أن أهلّ السنةِ والجماعةِ ثمانيةُ أصنافٍ مِن الناسِ :

 

. . . والصنْف السادسُ منهم الزُّهادُ الصُّوفيةُ الذين أبصروا , فأقصروا , واختَبروا , فاعتَبروا , ورَضُوا بالمقدورِ , وقنِعوا بالميْسُورِ , وعلِموا أن السمْعَ والبصَرَ والفؤادَ كلُ أولئكَ مَسئولٌ عن الخيرِ والشرِّ , ومحاسَبٌ على مَثاقيلِ الذرِّ , فأعدُّوا خيرَ الإإعدادِ ليومِ المَعادِ . وجرَى كلامُهم فى طريقِي الْعِبارةِ والإشارةِ على سمْتِ أهلِ الحديثِ دونَ مَن يَشتري لَهْوَ الحديثِ .

لا يعمَلون الخيرَ رِياءً , ولا يترُكونَه حياءً .

دينُهم التوحيدُ ونفْيُ التشبيهِ , ومذهبُهم التفويضُ إلى اللهِ تعالى , والتوكُّلُ عليه , والتسليمُ لأمرِه , والقَناعةُ بما رُزِقوا , والإعراضُ عن الاعْتراضِ عليه . ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ

 

"Qurtulmuş firqənin (Əl Firqətun Naciyə) vəsflərinin, qurtuluşunun təhqiqinin və gözəl xüsusiyyətlərinin bəyanı haqqında bab:

 

Əhli Sünnə vəl Camaatın (Əl Firqətun Naciyə) sinifləri haqqında fəsl:

 

Bilin ki – Allah sizi məsud etsin - Əhli Sünnə vəl Camaat insanlardan (aşağıda sayacağımız) səkkiz sinifdir:

 

1. Usuluddində dərinləşən Sifətiyyə...

2. Əhli Rəy və Əhli Hədisdən olan fəqihlər...

3. Muhaddislər...

4. Dilçilər...

5. Qurralar...

6. Sufi zahidlər. Bunlar o kimsələrdir ki, bəsirətlə baxıb az danışarlar, (Allahın hikmətlərindən) xəbərdar olub ibrət alarlar, onlara təqdir edilmiş qədərdən razı olarlar, əldə etdikləriylə qənaətlənərlər, qulaq, göz və qəlbin hər üçünün xeyir və şərdən məsul olduduğunu, zərrə miqdarı şeylərdən belə hesaba çəkiləcəyini bilib, Qiyamət günü üçün ən xeyirli şəkildə hazırlanarlar.

İbarə və işarə sahəsindəki dedikləri əhli hədisin metodu üzrədir. Boş sözü satın alanlarınkı kimi deyil.

Xeyir əməlləri riya üçün etməzlər, pis əməldən çəkinmə səbəbləri (insanlardan) həya etmələri deyil.

Dinləri tövhid və təşbihin (Allahı məxluqata bənzətmənin) nəfyidir/rədd edilməsidir.

Məzhəbləri hər şeyi Uca Allaha həvalə eləmək, Ona təvəkkül etmək və Onun əmrinə boyun əymək, ruzi olaraq verilən şeylə qənaətlənmək, Ona etiraz etməməkdir.

"Bu Allahın dilədiyinə verdiyi lütfüdür. Allah böyük lütf sahibidir." (Əl Hədid: 57/21)

7. Sərhəd murabitləri...

8. Doğru etiqadda olan avam."

 

Qaynaq: Abdul Qahir Əl Bağdadi: Əl Farq Beynəl Firaq: 273-274

Qahirə: Məktəbətu İbni Sina
 

[Zeynul Abidin]

Əhli Sünnətin imamlarından Muhəmməd bin İdris Əş Şafi (150–204 h/767–820 m) şerlərinin birində belə deyir:

 

فقيهاً وصُوفياً فكُنْ ليسَ واحداً * فإِنِّي - وحَقِّ الله - إِياكَ أنصَحُ

فذلكَ قاسٍ , لمْ يذقْ قلْبُهُ تُقىً * وهذا جَهُولٌ , كيفَ ذو الجهْلِ يصلُح ؟

 

"(Eyni zamanda) Sufi və fəqih ol! (sadəcə bunlardan) biri olma!

Həqiqətən mən Allah üçün sənə nəsihət edirəm

(Fəqih olub, sufi olmayanın) qəlbi qatıdır, qəlbi təqavanı dadmayıb!

(Sufi olub, fəqih olmayan) Çox cahildir! Cahil necə salah üzrə olar?

 

Qaynaq: Muhəmməd bin İdris Əş Şafi: Əl Cəvhərun Nəfis fi Şiril İmam Muhəmməd bin İdris: 46

Qahirə: Məktəbətu İbn Sina

[Zeynul Abidin]

Hənəfi alimlərindən Mulla Əli Əl Qari (v. 1014 h/1606 m) İmam Malikin (93-179 h/715-796 m) tasavvuf haqqında müsbət sözünü zikr edir:

 

عَنِ الْحَسَنِ قَالَ : الْعِلْمُ عِلْمَانِ : فَعِلْمٌ فِى الْقَلْبِ فَذَلِكَ الْعِلْمُ النَّافِعُ ، وَعِلْمٌ عَلَى اللِّسَانِ فَذَلِكَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَى ابْنِ آدَمَ

 

وقد يُحمل الأولُ على علْمِ الباطنِ , والثاني على علْمِ الظاهرِ , لكن فيه أنه لا يتحقَّق شيءٌ مِن علْم الباطنِ إلا بعد التحققِ بإصلاح الظاهرِ كما أن علْمَ الظاهرِ لا يتِمُّ إلا بإصلاحِ الباطنِ .

ولذا قال الإمام مالك : مَن تفقَّهَ ولم يتصوَّفْ فقد تفسَّقَ , ومَن تصوَّف ولم يتفقَّهْ فقد تزنْدَقَ , ومَن جمَع بيْنهما فقد تحقَّق

 

''Həsən Əl Bəsridən belə dediyi nəql edilib:

Elm ikidir: Qəlbdəki elm ki, faydalı olan elm budur. Dildəki elm ki, Allahın insanların əleyhinə hüccəti olan elm budur."

 

Mulla Əli Əl Qarinin şərhi: ... elmin birinci növü (qəlb elmi) batin elminə, ikinci növu (dildəki elm) isə zahir elminə yozulmuşdur/həml edilmişdir. Lakin, zahir elmi ancaq batinin islahından sonra tamamlanacağı kimi, zahirin islahı reallaşmadan batin elmindən bir şey reallaşmaz/gerçəkləşməz.

İmam Malik bu səbəblə belə demişdir: Kim fiqh (və əqidə) öyrənər, fəqət tasavvufla (nəfs tərbiyəsilə) məşğul olmazsa mütləq fasiqlik edər.

Kim tasavvufla məşğul olar, fəqət fiqh (və əqidə) öyrənməzsə mütləq zındıqlıq edər. Hər kim bu ikisinidə öyrənərsə həqiqətə nail olar."

 

Qaynaq: Mulla Əli Əl Qari: Mirqatul Məfatih Şərhu Mişkətil Məsabih: 1/478 (Hədis: 270)

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1422/2001

[Zeynul Abidin]

İmam Əbu Hənifənin (80-150 h/699-767 m) tasavvufa nisbəti haqqında Hənəfilərdən Alauddin Əl Haskəfi (1025-1088 h/1616-1677 m) belə deyir:

 

وقد قالَ الأستاذُ أبو القاسمِ القُشَيْرِي في رِسالته مع صَلابتِه في مذهبِه وتقدُّمِه في هذه الطريقةِ : سمعتُ الأستاذَ أبا عليٍّ الدقَّاقَ يقول : أنا أخذتُ هذه الطريقةَ مِن أبي القاسمِ النَّصْراباذيِّ , وقال أبو القاسمِ : أنا أخذتُها مِن الشِّبْلي ، وهو أخَذها مِن السَّرِي السَّقَطِي ، وهو مِن معروفٍ الكرْخي ، وهو مِن داودَ الطائيِّ

وهو أخَذ العلْمَ والطريقةَ مِن أبي حنيفةَ ، وكلٌ مِنهم أثْنى عليه وأقرَّ بفضْلِه

 

"Ustaz Əbul Qasim Əl Quşeyri – məzhəbindəki möhkəmliyi və bu təriqətdəki (tasavvufdakı) öncülüyünə baxmayaraq – öz risaləsində (Ər Risalətul Quşeyriyyə) belə demişdir:

Ustaz Əbu Əli Əd Dəqqaqın belə dediyini eşitdim: Mən bu təriqəti (tasavvufu) Əbul Qasim Ən Nasrabazidən aldım.

Əbul Qasim (Ən Nasrabazi): Mən də onu Əş Şiblidən, o Əs Səri Əs Səqatidən, o Məruf Əl Kərxidən, o Davud Ət Taidən almışdır.

Davud Ət Tai isə elmi və təriqəti (tasavvufu) Əbu Hənifədən almışdır.

Bu saydıqlarımızın hamısı Əbu Hənifəni tərifləmiş və onun fəzilətini iqrar etmişlər."

 

Qaynaq: Alauddin Əl Haskəfi: Əd Durrul Muxtar: 14

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1423/2002

 

 

Kitaba haşiyə yazanlardan Muhəmməd Əmin bin Ömər Abidin (1198-1252 h/1784-1836 m) bu sözlərlə əlaqəli belə deyir:

 

هو فارسُ هذا الميْدان ، فإنَّ مبنى علْمِ الحقيقةِ على العلْمِ والعمَلِ وتصفيةِ النفسِ ، وقد وصَفه بذلك عامّةُ السَّلَفِ

فقال أحمدُ بنُ حنبلٍ في حقِّه : إنه كان مِن العلْمِ والوَرَعِ والزُهْدِ وإيثارِ الآخرةِ بمحَلٍّ لا يُدرِكُه أحدٌ ، ولقد ضُرِب بالسِّياطِ ليَلِيَ القضاءَ فلمْ يفعَل

وقال عبدُ اللهِ بنُ المباركِ : ليس أحدٌ أحَقَّ مِن أن يُقتدى به مِن أبي حنيفةَ ؛ لأنه كان إمامًا تقيًّا نقيًّا وَرِعًا عالمًا فقيهًا ، كشَف العلمَ كشْفًا لم يكشِفْه أحدٌ ببَصَرٍ وفهْمْ وفِطْنة وتُقًى

وقال الثوْري لمن قال له "جئتُ مِن عندِ أبي حنيفةَ" : لقد جئتَ مِن عندِ أعبدِ أهلِ الأرضِ

 

"Əbu Hənifə bu meydanın (tasavvufun) süvarisidir! Çünki həqiqət elminin (tasavvufun) təməli/bünövrəsi elm, əməl və nəfsin təmizlənməsi üzərindədir.

Sələfin ümumu, onu (İmam Əbu Hənifəni) bu şəkildə vəsf etmişlər.

Əhməd bin Hənbəl onun haqqında belə demişdir: O elmdə, vərada, zühddə, axirətə üstünlük verməkdə/tərcih etməkdə heç kimin çata bilmədiyi bir məqamda idi. Qazi olması üçün qamçılandı, ancaq qaziliyi qəbul etmədi.

Abdullah bin Əl Mubarək belə demişdir: Heç kim tabe olunmağa/uyulmağa Əbu Hənifədən daha layiq deyil. Çünki o, imamdı, təqva sahibiydi, safdı, vəra sahibiydi, alim və fəqih idi.

Elmi, heç kimin açıqlamadığı bir bəsirət, anlayış, incə zəka və təqva ilə açıqlamışdır.

Sufyan Əs Səvri, ona "Əbu Hənifənin yanından gəlirəm" deyən birisinə belə söyləmişdir: Şübhəsiz ki sən, yer üzünün ən abidinin (çox ibadət edəninin) yanından gəlirsən."

 

Qaynaq: İbn Abidin: Rəddul Muhtar aləd Durril Muxtar: 1/156

Daru Aləmil Kutub: 1423/2003

 

 

 

Qeyd: Alauddin Əl Haskəfinin risalədən nəql etdiyi sənəd üçün "Ər Risalətul Quşeyriyyə" adlı əsərə müraciət etsəmdə orada İmam Əbu Hənifənin adı yerinə "tabiun" ifadəsini gördüm.

Mümkündür ki, Haskəfinin əlindəki nüsxədə İmamın adı zikr edilsin. Çünki, Davud Ət Tainin məhz Əbu Hənifənin uzun müddət tələbəsi olduğu məşhurdur.

Bəzi kitablarda isə bu sənədin Həsənul Basriyə, ondan isə möminlərin əmiri Əliyə - kərrəm Allahu vəchəh - dayandırıldığını gördüm ki bu, tasavvuf haqqında dediklərimizi daha da dəstəkləyicidir.
 

[Zeynul Abidin]

Hənbəli fəqihi Şəmsuddin İbn Muflih (708-763 h/1308-1362) Qalanisidən nəqlən Əhməd bin Hənbəlin belə dediyini rəvayət edir:

 

ونقَل إبراهيمُ بنُ عبدِ اللهِ القلانِسيُّ أنَّ أحمدَ قالَ عن الصوفيّةِ : لا أعلمُ أقوامًا أفضلَ منهم

 

"İbrahim bin Abdillah Əl Qalanisi, Əhmədin Sufilər haqqında belə dediyini nəql etmişdir: Onlardan daha fəzilətli olan topluluq tanımıram!"

 

Qaynaq: İbn Muflih: Əl Furu: 1319

Beytul Əfkarid Dəvliyyə

[Zeynul Abidin]

Hafiz Şəmsuddin Əz Zəhəbi (673-748 h/1274-1348 m) "bidətçinin öz məzhəbini dəstəkləyən hədisinin qəbul edilib edilməyəcəyi və bu səbəblə edilən cərh" barəsində danışarkən, öz şeyxi İbn Dəqiq Əl İddən (625-702 h/1228-1302 m) nəqlən deyir:

 

قال شيخُنا ابنُ وَهْبٍ رحِمه اللهُ : ومِن ذلك : الاختلافُ الواقعُ بين المتصوِّفةِ وأهلِ العلمِ الظاهرِ ، فقد وَقَع بينهم تنافُرٌ أوجَبَ كلامَ بعضِهم في بعضٍ

وهذه غَمْرَةٌ لا يَخلُصُ منها إلا العالمُ الوَافي بشواهدِ الشريعةِ

ولا أَحْصُرُ ذلك في العلمِ بالفروعِ ، فإنَّ كثيراً مِن أحوالِ المُحِقِّينَ مِن الصوفيةِ ، لا يَفِي بتمييزِ حَقِّه مِن باطِلِه عِلمُ الفروعِ ، بل لا بُدَّ مِن معرفةِ القواعدِ الأصولية ، والتمييزِ بين الواجبِ والجائزِ ، والمستحيلِ عقلاً والمستحيلِ عادَةً

وهو مقامٌ خَطِرٌ ، إذ القادِحُ في مُحِقِّ الصُّوفيةِ ، داخلٌ في حديثِ" مَن عادَى لي وَلِيّاً فقد بارَزَني بالمُحارَبة " . والتارِكُ لإنكارِ الباطلِ مما سَمِعَه مِن بعضِهم تاركٌ للأمرِ بالمعروفِ والنهيِ عن المنكَرِ

 

"Şeyximiz İbn Vəhb (İbn Dəqiq Əl İd) - Allah ona rəhmət etsin - demişdir: Mutasavviflar və Zahiri elmlərlə məşğul olanlar arasında vaqi olan ixtilaf da, bu qisimdəndir.

Onlar arasında, bir biri haqqında mənfi sözlər dedirdəcək bir antipatiya meydana gəlmişdir.

Bu, ancaq şəri dəlillər haqqında yetərli bilgiyə sahib olan alimin xilas olacağı bir bəladır.

Bunu sadəcə furu ilə məhdudlaşdırmıram. Çünki, həqiqi sufilərin hallarından bir çoxunun batilini haqq olanından ayırmağa furu elmi yetərli deyil.

Əksinə üsul qaydalarının bilinməsi, vaciblə caizin, əqlən və adətən imkansız olanın fərqləndirilə bilməsi qaçınılmazdır.

Bu, (sufiləri tənqid etmək) təhlükəli məqamdır.

Çünki, həqiqi sufiləri tənqid edən kimsə, bu (Qudsi) hədisdəki təhdidə muxatabdır:

"(Uca Allah buyurur) : "Kim mənim bir vəlimə düşmənçilik edərsə, mənimlə müharibə etmişdir." (Buxari "Mən ona hərb elan edərəm" ləfziylə rəvayət etmişdir.)

Onların bəzilərindən duyduğu batili inkar etməyən kimsə isə, "yaxşılığı əmr etmə, pislikdən çəkindirmə" prinsipini tərk etmişdir."

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Əl Muqiza fi İlmi Mustalahil Hədis: 88-90

Darul Bəşairil İsləmiyyə: 1405

 

 

Təliq: Öncəliklə İbn Dəqiqi tanımayanlar üçün bunu qeyd edim:

ولا يختلِف اثنانِ: أنّ ابنَ عبدِ السلامِ وتلميذَه ابنَ دقيقِ العيدِ بلَغا رُتبةَ الاجتهاد

İbn Rifa dedi: "İbn Abdis Salam və onun tələbəsi İbn Dəqiq Əl İdin ictihad mərtəbəsinə vardıqlarında iki nəfər belə ixtilaf etməz." (Tuhfətul Muhtəc: 10/109. Məktəbətut Ticəriyyə Əl Kubra)

Sözlərindən çıxan faydaya gəlincə:

1. Tasavvufçular və fuqaha arasında zaman zaman ixtilaflar meydana gəlmişdir.

2. Həqiqi sufilərin durumlarını analiz edə bilmək üçün sadəcə furu bilgisi yetərli olmayıb, ciddi bir üsul bilgisinədə sahib olmaq lazımdır.

3. Həqiqi sufiləri tənqid edənlər – günümüzdə belə səfehlər çoxdur – hədisdə də zikr edildiyi kimi Uca Allaha müharibə elan etmişlər.

4. Kim olursa olsun, şəriətə müxalif olduğu nöqtədə tənqid edilməlidir, tənqidin tərki caiz deyildir. Lakin, siyaqdan da anlaşıldığı üzrə bu ancaq əhliyət sahibi alimlər tərəfindən ola bilər.

 

Hasil: Cahillərin, sufilərin hallarını müzakirə edib, onları tənqid etməsi həddlərini aşmaqdır. Belə kimsələr Uca Allaha müharibə elan etmişlər! Bu, dəstəmazın vacibini sünnətindən ayıra bilməyən "virtual aslanların"nın həddlərini aşdıqları nöqtələrdən biridir.

 

Ismarıc Zeynul Abidin tərəfindən 24 sentyabr 2013 - 19:01 tarixində redaktə edildi.

[Zeynul Abidin]

Şafi məzhəbinə mənsub böyük müfəssir Faxruddin Ər Razi (544-606 h/1150-1210 m) firqələr haqqında yazdığı kitabda sufilər haqda deyir:

 

اعْلَم أَن أَكثرَ مَن قصَّ فِرَقَ الْأمةِ لم يذكُرْ الصُّوفيَّةَ , وذلك خطأ , لأَنَّ حاصلَ قَولِ الصُّوفيَّة أنَّ الطَّريقَ الى معرفةِ الله تَعَالَى هو التصْفيةُ والتجرّدُ مِن العلائق البدنيَّة , وهذا طريقٌ حسَنٌ

 

"Bil ki, Ümmətin firqələri haqda yazanların çoxu, sufiləri zikr etməmişdir. Bu xətadır.

Çünki, Sufilərin məzhəbinin məğzi budur ki, Uca Allahı tanımağa aparan yol, təsfiyə (mənəvi təmizlənmə) və bədəni (nəfsi) istəklərdən arınmadır.

Bu isə gözəl bir yoldur!"

 

Qaynaq: Fəxruddin Ər Razi: İtiqadat Firaqil Muslimin vəl Muşrikin: 72

Qahirə: Məktəbətun Nahdatil Misriyyə: 1356/1938

[Zeynul Abidin]

Alləmə İbn Nuceym Əl Misri (v. 970 h/1563 m) "Əl Bəhrur Raiq Şərhu Kənzid Dəqaiq" adlı əsərində, təsbehlə zikr etməyin caizliyinə bu əməlin Sufilər tərəfindən edildiyini hüccət olaraq gətirir və onları xeyir əhli adlandırır:

 

فلا جَرَمَ أنْ نُقل اتخاذها والعمل بها عن جماعة من الصوفية الأخيار وغيرهم

 

"Şübhəsiz ki, təsbehdən istifadə xeyir əhli Sufilərdən olan bir camaatdan və digərlərindən də nəql olunub."

 

Qaynaq: İbn Nuceym Əl Misri: Əl Bəhrur Raiq Şərhu Kənzid Dəqaiq: 2/52

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1418/1997

[Zeynul Abidin]

Hənəfi alimlərindən Murtəda Əz Zəbidi (1135-1245 h/1732-1790 m) "İhya" şərhində deyir:

 

والمراد بأهل السنة هم الفِرَق الأربعة ، المحدثونَ والصوفية والأشاعرة والماتريدية

 

"Əhli Sünnət deyildikdə dörd firqə qəsd edilir: Mühəddislər, Sufilər, Əşarilər və Maturidilər."

 

Qaynaq: Murtəda Əz Zəbidi: İthəfus Sədətil Muttəqin: 2/86

Beyrut: Muəssəsətut Tərixil Arabi: 1414/1994

[Zeynul Abidin]

Müasir tasavvufçuların bir çoxunun zəlalətdə olduğu şübhəyə yer qalmayacaq qədər açıqdır.

Lakin, tasavvuf və nəfs tərbiyəsi elmi əsla kökdən inkar edilə bilməz. Əksinə bu elm müəyyən səviyyədə hər müsəlmana fərzul ayndır. Bunu elm əhlindən bir çox kimsə açıq şəkildə ifadə etmişdir.

Mahiyyətini anlamadıqları şeyləri belə rahatlıqla inkar etməyi özünə adət etmiş firqənin israrla rədd etdikləri məsələlərdən biri də tasavvufdur. Bəs onların alimlərinin bu elmə münasibəti necə olub?

Şeyxul İslam ləqəbiylə zikr etdikləri Muhəmməd bin Abdil Vəhhəb İslamı iki hissədən ibarət sayır, fiqh və tasavvuf:

 

اعلمْ - أرْشدَك الله - أنَّ اللهَ سبحانه وتعالى بعَث محمداً - صلى الله عليه وسلم - بالهدى الذي هو العلمُ النافعُ ، ودينِ الحقِّ الذي هو العملُ الصالحُ ، إذا كان مَن ينتسِب إلى الدينِ : منهم مَن يتعانى بالعلمِ والفقهِ ويقول به كالفقهاءِ ، ومِنهم مَن يتعانى العبادةَ وطَلَبَ الآخرةَ كالصوفيةِ ، فبعَث الله نبيَّه بهذا الدينِ الجامعِ للنوعَيْن

 

"Bil ki – Allah səni doğruya yönəltsin – Allah – Subhanəhu və Təala – Muhəmmədi – sallallahu aleyhi və səlləm – faydalı elm olan hidayət və salih əməl olan haqq dinlə göndərmişdir.

Din müntəsiblərindən fəqihlər kimi elm və fiqhlə məşğul olarlar və Sufilər kimi ibadətə itinayla yanaşan və Axirəti tələb edənlərdə var.

Uca Allahda, öz Nəbisini bu iki növü (fiqhi və tasavvufu) əhatə edən bir dinlə göndərmişdir."

 

Qaynaq: Muhəmməd bin Abdil Vəhhəb: Fətəvə və Məsəil: 31

 

 

Şeyxul İslamınızın oğlu Abdullah bin Muhəmməd Sufiliyi kökdən inkar etmədiyini deyir:

 

ولا ننكِر : الطريقة الصوفية ، وتنزيهَ الباطن من رذايل المعاصي ، المتعلقة بالقلب والجوارح ، مهما استقام صاحبها على القانون الشرعي ، والمنهج القويم المرعي

 

"Biz, şəri qanunlara və qəbul edilmiş doğru mənhəcə əməl edildiyi zaman Sufilik yolunu, qəlb və orqanlarla əlaqəli olan günahların rəzilliklərindən batini aləmi təmizləməyi inkar etmirik."

 

Qaynaq: İbnul Qasim Ən Nəcdi: Əd Durərus Səniyyə: 1/241

1417/1996

[Zeynul Abidin]

Günümüzdə tasavvuf elminə qarşı öz mürəkkəb cəhalətlərinə rağmən "mübarizə" aparanların əksəriyyəti, əsərlərilə belə düzgün tanış olmadıqları İbn Teymiyyənin davamçıları olduqlarını iddia edirlər.

Mən onların iflah olması, ətrafdakıların da onların zəlalətlərini görməsi və çəkinməsi üçün, İbn Teymiyyədən sufi şeyxləri haqqında bəzi sitatlar gətirmək istərdim.

Ümumiyyətlə bu qısa yazını iki qismə bölmək olar:

1. İbn Teymiyyənin sufilər haqqındakı sözləri.

2. İbn Teymiyyənin özünün sufi xirqəsi geyərək, bir mənada "fəxri sufi" olması.

 

İbn Teymiyyə deyir:

 

ففقهاءُ الحديث أخبرُ بالرسول مِن فقهاءِ غيرهم , وصوفيَّتُهم أتبعُ للرسول مِن صوفيةِ غيرِهم , وأمَراؤُهم أحقُّ بالسياسةِ النبويةِ مِن غيرِهم , وعامَّتهم أحقُّ بموالاةِ الرسول مِن غيرهم

 

"Hədis əhlindən olan fəqihlər Rəsulullahı digər fəqihlərdən daha yaxşı tanıyırlar, onların (hədis əhlinin) sufiləri Rəsulullaha digər sufilərdən daha çox tabedir, onların əmr sahibləri Nəbəvi siyasətə/idarəyə digərlərindən daha layiqdir, onların avamı Rəsulullahın sevgisinə digərlərindən daha layiqdirlər."

 

Qaynaq: Əhməd İbn Teymiyyə: Məcmuatul Fətəva: 4/60

Darul Vəfa: 1426/2005

 

 

Təliq: Digər firqələrdə olduğu kimi, hədis əhlinin də sufiləri vardır və İbn Teymiyyəyə görə onlar digər sufilərdən daha üstündürlər.

 

İbn Teymiyyə deyir:

 

فأما المستقِيمون مِن السالكين كجمهورِ مشايخِ السلف : مثلُ الفضيْلِ بنِ عياضٍ وإبراهيمَ بنِ أدْهمَ وأبي سليمانَ الداراني ومعروفٍ

الكرخي والسَّرِيِّ السَّقَطِي والجنيدِ بن محمدٍ وغيرِهم مِن المتقدِّمين ، ومثلُ الشيخ عبد القادر والشيخِ حمَّادٍ والشيخ أبي البيان وغيرِهم مِن المتأخرين . فهم لا يسوِّغون للسالك ولو طارَ في الهواء أو مشى على الماء أن يخرُج عن الأمر والنهي الشرْعيَّين

 

"Sələfin cumhuru kimi saliklərdən/sufilərdən istiqamət üzərində olanlara gəlincə - bunlar mutəqəddimdən Fudeyl bin İyad, İbrahim bin Ədhəm, Əbu Suleyman Əd Dərani, Məruf Əl Kərxi, Əs Səriy Əs Səqati, Cuneyd bin Muhəmməd və qeyriləri kimilər, mutəaxxirindən isə şeyx Abdul Qadir, şeyx Hammad, şeyx Əbul Bəyan və qeyriləridir – onlar salikə/müridə göydə uçsa və ya su üzərində yerisə belə, şəri əmr və qadağalardan kənara çıxmağa icazə verməzdilər."

 

Qaynaq: Əhməd İbn Teymiyyə: Məcmuatul Fətəva: 10/293

Darul Vəfa: 1426/2005

 

 

Təliq: İbn Teymiyyə sələfin cumhurunu istiqamət üzrə olan saliklərdən/sufilərdən sayır. Adı çəkilən şeyxlərin davranışlarını hüccət olaraq zikr edir ki, bu şeyxlərin hamısı sufi imamlarıdır.

 

Digər bir yerdə sufi imamlarını dinə ən çox riayət edənlər olaraq təqdim edir:

 

وأما أئمةُ الصوفيةِ والمشايخُ المشهورون مِن القُدماء : مثلُ الجنيد بنُ محمدٍ وأتباعه ومثلُ الشيخ عبد القادر وأمثاله فهؤلاء مِن أعظمِ الناس لزوماً للأمر والنهي وتوْصيةً باتباع ذلك

 

"Cuneyd bin Muhəmməd və onun tabiləri, şeyx Abdul Qadir və onun kimi Sufi imamları və mutəqəddimdən olan məşhur şeyxlər, əmr və qadağalara ən çox bağlı olanlar və bunu ən çox tövsiyə edənlər idi."

 

Qaynaq: Əhməd İbn Teymiyyə: Məcmuatul Fətəva: 8/220

Darul Vəfa: 1426/2005

 

 

Sufilərin imamı olan Cuneyd Əl Bağdadinin yolunu tutanı qurtulanlardan sayır və tövhid (!) mövzusunda ondan sitat gətirir:

 

وبيَّن لهم الجنيْدُ كما قال في التوحيد : هو إفرادُ الحدوثِ عن القِدَم فمَن سلَك مسلَكَ الجنيدِ مِن أهل التصوُّفِ والمعرفةِ كان قد اهتدى ونجا وسعِد

 

"Cuneyd (məşiət mövzusunda) bunu onlara açıqlamışdır. O tövhid haqqında belə demişdir: Tövhid – sonradan yaradılmanı qədimlikdən ayırmaqdır.

Hər kim tasavvuf və mərifət əhlindən olan Cuneydin yolunu tutarsa, hidayətə nail olar, nicat tapar/qurtular və xoşbəxt olar."

 

Qaynaq: Əhməd İbn Teymiyyə: Məcmuatul Fətəva: 14/199

Darul Vəfa: 1426/2005

 

 

Başqa bir yerdə isə Cuneydi hidayət imamı adlandıraraq, ona müxalifəti sapıqlıq sayır:

 

والجنيد وأمثالُه أئمةُ هدى , ومَن خالفَه في ذلك فهو ضالٌّ

 

"Cuneyd və onun kimilər hidayət imamlarıdır. Kim ona bu məsələdə müxalifət edirsə o sapıqdır."

 

Qaynaq: Əhməd İbn Teymiyyə: Məcmuatul Fətəva: 5/293

Darul Vəfa: 1426/2005

 

 

 

 

Buraya qədər təqdim etdiklərimiz İbn Teymiyyənin sufi imamlarına baxışı idi. İndi isə onun özünün tasavvufla, daha dəqiq desək Qadiri təriqətiylə əlaqəsinə və onlara mənsubiyyətinə toxunaq:

 

Yusuf bin Abdil Hədi Əl Hənbəli (v. 909 h) "Bədul Aləqa bi Lubsil Xirqa" adlı kitabında İbn Teymiyyənin simvolik sufilik xirsəsini/cübbəsini geydiyini qeyd edir və onun cübbəsinin sənədini sayır. Sənəddə bir çox məşhur hənbəli alimi vardır:

 

عبد القادر الجيلاني 561 هـ

أبو عمر ابن قدامة 607 هـ

موفق الدين ابن قدامة 620 هـ

ابن أبي عمر ابن قدامة 682 هـ

ابن تيمية 728 هـ

ابن القيم 751هـ

 

 

"Abdul Qadir Əl Ceylani (v. 561 h) → Əbu Ömər İbn Qudəmə (v. 607 h) → Muvəffəquddin İbn Qudəmə (v. 620 h) → İbn Əbi Ömər İbn Qudəmə (v. 682 h) → İbn Teymiyyə (v. 728 h) → İbn Qeyyim (v. 751 h)."

 

Müəllif eyni kitabda davamən İbn Teymiyyənin özündən nəqlən deyir:

 

وقال ابن تيمية في المسائل التبريزية : لبِستُ الخرقةَ المباركة للشيخ عبد القادر وبيني وبينه اثنان

 

"İbn Teymiyyə "Əl Məsəilut Təbriziyyə" adlı əsərində deyir: Mən şeyx Abdul Qadir (Ceyləniyə) aid olan mübarək cübbəni, mənimlə onun arasında iki nəfər olduğu halda geydim."

 

 

Xirqə geymək nə deməkdir?

 

Böyük sufi şeyxlərindən Şihəbuddin Əs Suhrəvərdi məşhur "Avəriful Məarif" adlı əsərində bunu açıqlamışdır. Xülasəsi bu şəkildədir:

Xirqə geymək, murşidlə mürid arasında mənəvi bir bağlantı, müridin özünü mürşidin hakimliyinə təslim etməsidir. Beləcə mürşid ona nəfsinin xəstəliklərini tanıdar ki, beləcə müalicə olsun. Bir sözlə xirqə geymək sufi olmaqla eyni şeydir!

Xirqə geydirməyə verilən ikinci bir mənada vardır. Günümüzdə verilən diplomlar kimi, şeyxin tələbəyə irşad izni verməsidir ki, bu da tələbənin təriqətdə üst səviyyəyə gəlməsindən sonra ola bilər.

Allahın iznilə sizlərə xirqə geymiş digər alimlər haqqında da məlumat verəcəyik.
 

[Zeynul Abidin]

Tasavvuf xirqəsi geyənlər içində bir çox məşhur alim vardır. Məsələn Hafiz Şəmsuddin Əz Zəhəbi, İbnus Salah, Şəmsuddin Əs Səxavi, Dimyəti, Zəhəbi, Həkkari, Əbu Həyyan, Alai, Muğaltay, İraqi, İbnul Muləqqin, Əl Əbnəsi, Əl Burhən Əl Hələbi, İbn Nasiriddin, İzzuddin bin Abdis Salam və digərləri:

 

Hafiz Şəmsuddin Əz Zəhəbi (673-748 h/1274-1348 m) "Siyəru Aləmin Nubələ" adlı əsərində, Suhravərdinin tərcümeyi halından danışarkən özünün tasavvufa daxil olduğu haqda deyir:

 

ألبسني خرق التصوفِ شيخُنا المحدِّث الزاهدُ ضياءُ الدين عيسى بن يحيى الأنصاري بالقاهرة ، وقال : ألبسنيها الشيخُ شهابُ الدين السُّهْرَوَرْدي بمكةَ عن عمِّه أبي النَّجِيب

 

"Mənə tasavvuf xirqəsini/cübbəsini Qahirədə şeyximiz muhəddis, zahid Ziyauddin İsa bin Yəhyə Əl Ənsari geydirdi və dedi: Bunu mənə Məkkədə şeyx Şihəbuddin Əs Suhravərdi geydirib. O da öz növbəsində bunu əmisi İbn Ən Nəcibdən almışdı."

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Siyəru Aləmin Nubalə: 22/377

Muəssəsətur Risələ: 1405/1984

 

 

Məşhur muhəddis Şəmsuddin Əs Səxavi (831-906 h/1427-1497 m) Həsənul Bəsrinin Hz. Əlidən – kərrəmallahu vəchəh – xirgə geydiyi haqda xəbəri batil adlandırdıqdan sonra, tasavvuf xirqəsi geyən və geydirən alimlərin isimlərini zikr edərək bu mövzuda öz şeyxinə dəstək göstərir. Beləcə ismi zikr edilən məşhur alimlərin tasavvuf xirqəsini geydiklərini təsdiqləyir:

 

ولم يتفرَّدْ شيخُنا بهذا , بل سبَقه إليه جماعةٌ حتى مَن لبِسها وألبَسها كالدِّمْياطي والذهبي والهكَّاري وأبي حيَّان والعلائي ومُغَلْطَاي والعراقي وابنِ الملقِّن والأبْناسي والبرهان الحلَبي وابنِ ناصرِ الدين

 

"Bu barədə şeyximiz tək deyil. Əksinə xirqə geymiş və geydirmiş bir qrup alim belə onu qabaqlamışlar: Dimyəti, Zəhəbi, Həkkari, Əbu Həyyan, Alai, Muğaltay, İraqi, İbnul Muləqqin, Əl Əbnəsi, Əl Burhən Əl Hələbi və İbn Nasiriddin. (Daha sonra böyük sufi şeyxlərinin onun özünədə xirqə geydirdiklərini söyləyir)"

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əs Səxavi: Əl Məqasidul Həsənə: 1/527

Darul Kitəbil Arabi

 

 

Tasavvuf xirqəsini geyənlərdən biridə "alimlərin sultanı" ləqəbiylə məşhur olan İzzuddin bin Abdis Salamdır (577-660 h/1181-1262 m). Bunu İmam Cələluddin Əs Suyuti (849-911 h/1445-1505 m) onun tərcümeyi halında qeyd edir:

 

وله كراماتٌ كثيرةٌ ، ولبِس خرقةَ التصوُّفِ مِن الشهاب السهْرَوَرْدي وكان يحضُر عند الشيخِ أبي الحسن الشاذَلي

 

"Onun çoxlu kəramətləri vardır. Tasavvuf xirqəsini Şihəbuddin Əs Suhravərdidən almışdır. Həmçinin şeyx Əbul Həsən Əş Şəzəlinin məclislərinə də qatılardı."

 

Qaynaq: Cələluddin Əs Suyuti: Husnul Məhədara: 1/273

Darul Kutubil İlmiyyə

 

 

Qeyd: Şeyx İzzuddin bin Abdis Salamın xirqə geydiyini Təcuddin Əs Subki də "Tabaqatuş Şafiiyyətil Kubra" adlı əsərində zikr etmişdir.

 

[Zeynul Abidin]

Etiraz: Burda zikr edilən alimlərdən üçünün Malikin, Şafinin, Əhmədin, sizin zikr etdiyiniz sözlərə tam əks sözləridə var. Eyni zamanda bəzi alimlərdə sufilər haqqında mənfi sözlər işlədiblər.

 

Cavab: Bu haqlı və cavab verilməsi vacib olan bir etirazdır. İnternet aləmində bəzi hava əhlinin, alimlərin bu sözlərini təhqiq etmədən, qəsdlərinə diqqət etmədən yaydıqları məlumdur. Bununla, İslamda tasavvufun olmadığı yönündəki boş iddialarını isbatlamağa çalışırlar. Bu etiraza cavabımız aşağıdakı yönlərdəndir:

 

1. Sübut yönündən bu sözlərin bir çoxunun, adı çəkilən üç alimə nisbəti sabit deyil. Bu barədə uzun uzadıya danışmaq və rəvayətləri sənəd yönündən təhlil etmək olar. Lakin, bu nəticəni ciddi mənada dəyişməyəcəyi üçün belə bir təhlilə lüzum görmürəm. İnternetdə ərəb dilində bu rəvayətlərin sənəd yönündən təhlili və əksəriyətinin uydurma və munqati olması haqda məqalələr mövcuddur. Səhihliyi tək ölçü edən kimsələrin, öz batillərini isbat üçün ən zəif rəvayətləri belə istifadə etmələri, onların hava əhli olduğunun digər bir təsdiqidir.

2. Dəlalət yönündən bu sözlərin bir çoxu fərqli mənalara yozulmağa uyğundur və bizə düşən bu sözləri uyğun şəkildə yozmaqdır:

a ) Bəzi nəqqlər varki, açıq şəkildə sufiləri qismən tənqid edən alimin sonradan bu fikirdən döndüyünü ifadə edir. Bu mövzuda Əhməddən nəqllər mövcuddur. Həmçinin Əhmədin öz əsrinin Sufi böyüklərindən Bişr bin Əl Haris, Əhməd bin Əbil Huvvari, Hatəm Əl Asamm, Maruf Əl Kərxi, Səriy Əs Saqati, Əbu Hamza Əs Sufi, Əbu Osman Əl Vərraq, Əbu Bəkr Əl Məğazili, Əbu Turab Ən Nəxşəbi, Əbu Cəfər Ət Tusi, Əbu İbrahim Əs Saih, Əbu İshaq Ən Neysəburi, Musa Əl Cəssas, Zunnun Əl Misri, Zəkəriyyə Əl Həravi, Fəth bin Şəxraf, Vəki bin Əl Cərrah və başqalarıyla çox gözəl münasibətdə olduğuna, ziyarətləşdiyinə, onları öydüyünə dair nəqqlərdə gözdən qaçırılmamalıdır. Eyni şəkildə İmam Şafi haqqında da buna bənzər bir siyahı təqdim etmək mümkündür...

b ) Bəzi sözlər özünü sufiliyə nisbət edən, ancaq elmdən və ixlasdan uzaq şəxslər, "saxta sufilər" haqqında deyilmişdir. Bu isə ancaq o şəxslərin qınanması deməkdir, tasavvufun qınanması deyil! Necəki bizlər bəzən müsəlmanların hərəkətlərindən şikayətlənərik və bu İslamdan yox müsəlmanların mənfi hərəkətlərindən şikayətlənməkdir.

c ) Bəziləri sufiliyin özü olan zühdü və ixlası deyil tasavvuf elmi içərisindəki bəzi nəzəriyyələri tənqid mahiyətindədir. Bir şeyin cüzünün rəddi, tamamının rəddini tələb etməz. İmam Malikdən nəql edilən "rəqs edib özünü sufi adlandıran" kimsələrə gülməsi hadisəsi buna bariz misaldır. Həmçinin İmam Şafidən nəql edilən Sufiləri tənqid mahiyətli sözlərinin bir çoxu Sufiliyin özü haqqında deyil, onun gördüyü bəzi şəxslər haqqındadır. Bu, o sözləri İmamdan rəvayət edən Beyhaqinin bəyanıdır. Eyni yerdə Beyhaqi özü İmam Şafinin Sufi şeyxləriylə görüşüb onlardan faydalandığını yazır. Ehtiyac olarsa tərcümə edib bura yerləşdirə bilərəm. Əhmədin, əsası zühd və təqva olan tasavvufun özünü tənqid etdiyi necə düşünülə bilərki, özü "Kitabuz Zuhd" adlı bir əsər yazmışdır... Tasavvufdakı bəzi nəzəriyələrin elmi tənqidi isə normal bir şeydir. Biz mövzunun müqəddiməsində Şəriət tərəzisinin bütün firqələr üçün qurulduğunu və tasavvuf elmindəki bütün nəzəriyyələri mənimsəmədiyimizi vurğulamışdıq.

İbnul Cəvzinin "Təlbisul İblis" adlı kitabında sufilərə qarşı qeyd etdikləri də bu qismdəndir. Bu tənqidləri bəzi nəzəriyyələrə deyil, sufiliyin özünə qarşı qəbul etsək, o zaman mühəddisləri, müfəssirləri, rəy əhlini və digərlərinidə tamamən rədd etməmiz lazımdır. Çünki, İbnul Cəvzi o kitabında saydığımız qrupların hamısını bəzi yönlərdən tənqid edib. Əslində o kitabdankı o nəqllər sufiliyin rəddinə deyil, əksinə digər qruplar kimi, özlüyündə qəbuluna dəlildir. Lakin, ağıl sahibləri üçün...

d ) Bəziləri ilk baxışda tənqid kimi görsənsə də, əslində öymə xarakterlidir. İbnul Qeyyim, İmam Şafinin "Sufilərin ancaq iki kəliməsindən faydalandım: "Zaman qılıncdır sən onu kəsməsən o səni kəsər", "Nəfsini haqla məşğul etməsən, o səni batillə məşğul edər"..." sözlərini sufilərin zəmminə yox, onların fəzilət və üstünlüyünə dəlalət etdiyinə aid etmişdir.

e ) Adı çəkilən imamlardan zahirən bir birinə zidd iki fərqli nəqllər mövcuddur. İmam olmasa belə, hətta normal bir adamın eyni zamanda, eyni şey haqqında eyni yönüylə həm müsbət, həm mənfi fikirdə olması, müxaliflərin məhrum olduğu məntiq elminin ən təməl qaydalarına ziddir. Məsələn İmam Əhmədin sufilər haqqında eyni zamanda həm "yer üzündə onlardan daha fəzilətli bir qrup yoxdur" deməsi, həm onları pisləməsi mümkün bir şey deyildir. Həmçinin, İmam Şafinin öz Divanında sufi olmağı əmr edib, eyni zamanda sufiləri pisləməsini ağıl qəbul etməz.

Dolayısıyla bu sözlərin müəyyən qaydalar çərçivəsində cəminə və təhqiqinə ehtiyac vardır. Bizim işarə etdiklərimiz – Allah daha gözəl bilir – bu sözlərin ən uyğun cəm şəklidir. Bu cəmdə əsas alınan ölçülər: digər alimlərin məsələ haqda mövqeyinə müvafiqlik, sözlərin siyaqı, səhihlik dərəcələri, öncəlik sonralıq sırası, tasavvufun əsasında şərən qınanan bir şeyin olmaması və bəzi əqli qaydalardır. Hər şeyin doğrusunu elmiylə hər şeyi əhatə edən və elmindən ancaq Onun dilədiyi qədər bəhrələnə bildiyimiz Allah bilir.

[Usuli]

Günümüzdə sələfilər  imam Şafinin aşağıda nəql edəcəyimiz sözlərini tez-tez zikr edərək İmamın sufiləri qınadığını iddia edirlər. Gəlin baxaq görək işin həqiqəti nədir?

Hənbəlilərdən İbnul Qeyyim Əl Cəvziyyə (691-751 h/1292-1350) “Mədəricus Salikin” adlı şərhində zamanın önəmindən danışarkən deyir:

 

قال الشافعي - رضي الله عنه - : صحِبتُ الصوفيةَ , فما انتفعتُ منهم إلا بكلمتيْن ، سمِعتهم يقولون : الوقْتُ سيفٌ , فإن قطَعتَه وإلا قطَعك . ونفسُك إن لم تَشغَلْها بالحق ، وإلا شغَلتك بالباطل

قلتُ : يا لهما مِن كلمتيْن ، ما أنفعَهما وأجمعَهما ، وأدَّلَهما على علوِّ همَّةِ قائلهما ، ويقَظتِه . ويكفِي في هذا ثناءُ الشافعيِّ على طائفةٍ هذا قَدْرُ كلماتِهم

 

“İmam Şafi – Allah ondan razı olsun - demişdir: Sufilərlə yoldaşlıq etdim və onların ancaq iki sözündən faydalandım: “Zaman qılıncdır! Ya sən onu kəsərsən, ya o səni”, “Nəfsini haqqla məşğul etməsən, o səni batillə məşğul edər”.

Mən (İbn Qeyyim) deyirəm: Bunlar nə gözəl, nə faydalı, nə lakonik sözlərdir. Söz sahiblərinin dərəcəsinin ucalığına və dərin görüşlülüyünə necədə dəlalət edirlər.

Sözləri bu olan tayfanı imam Şafinin öyməsi, onların şanının göstəricisi olaraq yetərlidir.”

 

Qaynaq: İbnul Qeyyim Əl Cəvziyyə: Mədəricus Salikin: 843

Beyrut: Muəssəsətur Risələ: 1431/2011

[Usuli]

Hənbəlilərdən İbnul Qeyyim Əl Cəvziyyə (691-751 h/1292-1350) “Nuniyyə” adı ilə məşhurlaşmış qəsidəsində, özünü nisbət etdiyi möminlər safının vəsflərini açıqlayarkən, onların bir vəsfinin də sufilik olduğunu deyir:

 

أهلُ الحديث جميعُهم وأئمةُ الـفتوى وأهلُ حقائقِ العِرفانِ

العارفونَ بربِّهم ونبيِّهم ومراتبِ الأعمالِ في الرُّجْحان

صوفيةٌ سنيةٌ نَبويةٌ ليسُوا أولي شطْحٍ ولا هَذَيانِ

 

“...Əhli Hədisin hamısı, fətva imaları və irfan həqiqətlərinin əhli də

Rəblərini, nəbilərini və əməllərin üstünlük sıralamasını bilənlərdir

Nəbəvi-sünni sufilərdir, sayıqlayanlar və həzəyana qapılanlar deyillər.”

 

Qaynaq: İbnul Qeyyim: Əl Kəfiyətuş Şəfiyə fil İntisar lil Firqatin Nəciyə: 192/3549-3551

Məkkə: Daru Aləmil Favəid: 1428