Bu mövzudakı ismarıc sayı: 5

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

İslam firqələrinin ixtilaf etdiyi nöqtələrdən biri də Səhabə məsələsidir. Bu firqələrdən qetbləşmiş olan ikisinin, Sünni və Şiələrin mövqeyi ölkəmizdə ümumi olaraq bilinir. Bir tərəf səhabələrin böyük əksəriyyətini xəyanətlə ittiham edərkən, digər tərəf səhabələrin toxunulmazlığı görüşü üzrədir.

Bu məqalədə üçüncü bir firqənin, Sünni və Şiələrə arasında orta bir nöqtədə olan Mutəzilənin Səhabə haqqındakı mövqeyindən söz açmaq istəyirəm.Bu araşdırmada sadəcə onların öz qaynaqlarından istifadə edəcəyəm. Beləcə oxucularımız bu mövzuda onlara nisbət edilən görüşlərin doğruluğunu təsbit etmə imkanı qazanar və hər müxalifini yerli yersiz İtizala nisbət edən səfehlər ibrət alma fürsətinə sahib olarlar. Tövfiq yalnız Allahdandır.

[Usuli]

Zeydi-Mutəzili İbnul Murtada (763-840 h/1362-1437 m) Mutəzili alimlərin tərcümeyi hallarını topladığı risalənin girişində, onların inandıqları ortaq nöqtələrdən bəhs edərkən deyir:

 

أجْمَعوا على توَلّي الصحابةِ ، واخْتلفوا في عُثمانَ بعْدَ الأحْداثِ التي أحْدَثَها ، فأَكْثَرُهم تَوَلَّاه وتَأوَّلَ له - كما مرَّ وكما سيَأتي - ، وأَكْثَرُهم على البَراءةِ مِن معاويةَ وعمرو بنِ العاصِ

 

“(Mutəzili alimlər ümumilikdə) Səhabələri təvəlli (dost tutub sevmək) üzərində icma etmişlər! Osmanın (idarəçiliyi zamanı) etdiyi işlərdən sonrakı dönəm haqqında ixtilaf etmişlər. (Mutəzilənin) Əksəriyyəti - qeyd edildiyi və ediləcəyi üzrə - onu təvəlli etmiş, hadisələri onun lehinə təvil etmişlər. (Mutəzilənin) Əksəriyyəti Muaviyə və Amr ibnul Asdan təbərrü edir!”

 

Qaynaq: İbnul Murtada: Əl Munyə vəl Əməl: 6

Heydərabad: Darul Məarifis Sultaniyyə: 1316

[Usuli]

Mutəzili Əbul Huseyn Əl Xayyat (v. 300 h/913 m) İbnur Ravəndinin “Fadihatul Mutəzilə” kitabına yazdığı rəddiyyədə deyir:

 

يقال له : ليس بيْنَ المعتَزِلةِ والمرْجِئةِ وأصحابِ الحديثِ كَبيرُ خِلافٍ في أمرِ الصحابة والوَّلاية لهم ، إنّما خلافُهم في تفضيلِ بعضِ الأئمّة العادِلةِ عندَهم على بعضٍ

فأمّا وَلاية الجميعِ والترحُّم عليهم والتقرّب إلى الله بمَحَبّتِهم فلا خلاف بينهم في ذلك ، اللهمّ إلاّ مَن توَلّى مِن النابتةِ الفئةَ الباغيةَ مِن أهلِ الشامِ ، فإنَّ المعتزِلةَ تُخالفهم في ذلك أشدَّ الخلافِ

 

“Ona (İbn Ravəndiyə) belə cavab verilər: Mutəzilə, Murciə və Hədisçilər arasında Səhabə məsələsi və onların vəlayəti (dost tutulması, sevgisi) xüsusunda böyük bir fikir ayrılığı yoxdur. Sayılanlar arasındakı ixtilaf sadəcə onlar qatında adil olan bəzi imamların digərlərindən üstün tutulması mövzusundadır. (Mötəzilənin əksəriyyəti Əlinin ən üstün səhabə olduğu fikrindədir)

Səhabələrin hamısının vəlayəti, onlara rəhmət oxumaq və onları sevmək vasitəsilə uca Allaha yaxınlaşmaq xüsusunda onlar (sayılan firqələrlə Mutəzilə) arasında ixtilaf yoxdur.

Lakin, Şamlı baği tayfanı (Muaviyə və əshabını) təvəlli edən (sevib, dost tutan) Nabitə firqəsi bundan müstəsnadır! Mutəzilə bu mövzuda (Muaviyəni sevib dost tutduqlara) şiddətli bir şəkildə müxalifdir!”

 

Qaynaq: Əbul Huseyn Əl Xayyat: Əl İntisar: 139

Qahirə: Darul Kutubil Misriyyə: 1344/1925

 

[Usuli]

Mutəzili Əbul Huseyn Əl Xayyat (v. 300 h/913 m) İbnur Ravəndinin tənqidlərini rədd etsə də, Mutəzilənin Muaviyə və Amr ibnul Asdan icmayla təbərri etdikləri haqqındakı ittihamı açıq şəkildə etiraf edir:

 

ثم قالَ : وهمْ والذين مِن قبْلِهِمْ مُجْتَمِعُون على البراءة مِن عمرٍو ومعاويةَ ومَن كان فى شقّهِما . يقال له : هذا قولٌ لا تَبرَأ المعتزلةُ منه ، ولا تَعْتذِر مِن القوْل به

 

“Sonra o (İbnur Ravəndi) deyir: Onlar və onlardan əvvəlkilər (olmaq üzrə bütün Mutəzili alimlər) Amr və Muaviyədən, həmçininin o ikisinin yandaşlarından bəraət üzrə müttəfiqdirlər.

Ona belə cavab verilər: Bu, Mutəzilənin inkar etməyəcəyi bir görüşdür və bu görüşdə olmaqdan peşman deyillər!”

 

Qaynaq: Əbul Huseyn Əl Xayyat: Əl İntisar: 98

Qahirə: Darul Kutubil Misriyyə: 1344/1925

 

[Usuli]

Mutəzili Üsulçu Əbul Huseyn Əl Basri (v. 436 h/1044 m) Sahabinin tərifi haqqında belə deyir:

 

أما الصَّحَابي فينبَغي أن يجتمِع فيه أمرانِ حتى يكونَ صَحابِيًّا ، أحدُهما أن يُطِيلَ مجالسةَ النبي صلى الله عليه وسلم ، لأنَّ مَنْ رآه مِن الوافِدينَ عليه وغيرِهم ولم يُطِلْ المكْثَ لا يسمَّى صحابيًّا ، والآخرُ أن يُطيلَ المكْثَ معه على طريق التَّبْعِ له والأخْذِ عنه والاتَّباعِ له ، ولهذا لا نَصِف مَن أطال مجالسةَ العالمِ ولمْ يَقصِدْ المتابعَةَ له بأنه مِن أصْحابِه

 

“Bir kimsənin Sahabi sayılması üçün özündə iki xüsusiyyəti cəm etməsi lazımdır:

1. Uzun müddət Peyğəmbərin - sallalallahu aleyhi və səlləm - məclisində iştirak etmək (onunla oturub qalxmaq). Çünki, ona gələn heyət üzvlərindən və digərlərindən onunla bərabər uzun müddət qalmayanlar Sahabi adlandırılmaz.

2. Peyğəmbərlə bərabərliyi ona tabeçilik, ondan (elm) almaq və ona ittiba şəklində olmalıdır. Bizlər bu səbəblə, bir alimin yanında uzun müddət qalan, lakin ona uymaq məqsədi daşımayan kimsəni onun əshabından olmaqla vəsf etmirik.”

 

Qaynaq: Əbul Huseyn Əl Basri: Əl Mutəməd fi Usulil Fiqh: 2/666

Diməşq: Əl Məhədul İlmiyyul Fəransi: 1385/1965

 

[Muslih]

Məşhur Mutəzili yazar Əbu Osman Əl Cahiz (163-255 h/780-869 m) Nabitə firqəsinə qarşı yazdığı risalədə Muaviyə haqqında belə deyir:

 

إلى أنْ كانَ مِن اعتزالِ الحسَنِ عليه السلام الحروبَ وتخليتِه الأمُورَ عندَ انتشارِ أصْحابِه وما رَأى مِن الخَلَلِ في عسْكرِه ، وما عرَف مِن اختلافِهم على أبِيهِ ، وكثرةِ تلوُّنِهم عليه فعنْدها استَوى معاويةُ على الملك ، واسْتبدَّ على بقيّةِ الشُّورى ، وعلى جَماعةِ المسلِمينَ مِن الأنْصارِ والمهاجِرينَ في العامِ الذي سمَّوْه "عامَ الجَماعةِ" ، وما كانَ عامَ جماعةٍ ، بل كان عامَ فُرْقةٍ وقهْرٍ وجَبَريةٍ وغلَبةٍ ، والعامَ الذي تَحوّلتْ فيه الإمامةُ مُلْكاً كِسْرَويًّا ، والخلافةُ غَصْباً قَيْصريًّا ، ولمْ يَعْدُ ذلك أجْمعُ الضَّلالَ والفسْقَ

ثمّ ما زَالتْ معاصِيهِ مِن جنْسِ ما حكَيْنا ، وعلى منازلِ ما رتَّبْنا ، حتّى ردَّ قضِيةَ رسولِ اللّهِ ردّاً مَكْشوفاً وجحَد حكْمَه جحْداً ظاهراً ، في ولدِ الفراشِ وما يجِب للعاهِر ، مع إجماعِ الأمَّة على أن سُمَيَّةَ لم تكنْ لأبي سفيانَ فِراشاً ، وأنه إنما كان بها عاهراً ، فخرَج بذلك مِن حكْمِ الفُجَّار إلى حكْمِ الكفَّارِ

وليس قتلُ حجرِ بنِ عديّ ، وإطعامُ عمرو بن العاصِ خَراجَ مصرَ ، وبيْعتُهُ يزيدَ الخليعِ ، والاستئثارُ بالفئ ، واختيارُ الوُلاةِ على الهَوى ، وتعطيلُ الحدودِ بالشَّفاعةِ والقَرابةِ مِن جنْسِ جحْدِ الأحكامِ المنصوصةِ والشرائعِ المشهورةِ والسنَنِ المنصوبةِ

وسواءٌ في بابِ ما يستحِقُّ مِن الإكفارِ جحْدُ الكتابِ وردُّ السنةِ ، إذْ كانتْ السنةُ في شهرةِ الكتابِ وظهورِه ، إلا أن أحَدَهما أعظمُ وعِقابَ الآخرةِ عليه أشدُّ

فهذهِ أوَّلُ كَفْرةٍ كانتْ في الأمَّةِ ، ثم لمْ تكن إلا فيمَن يدَّعي إمامتَها والخلافةَ عليها على أنَّ كثيراً مِن أهْلِ ذلك العصْر قدْ كفَروا بترْكِ إكفارِه

وقدْ أرْبَتْ عليهم نابتةُ عصْرنا ومبتدِعةُ دهْرِنا فقالتْ : لا تسُبُّوه فإنَّ له صحبةً ، وسبُّ معاويةَ بدعةٌ ، مَن يُبْغِضه فقدْ خالفَ السنةَ ، فزَعمتْ أن مِن السنةِ ترْكَ البراءةِ ممَّن جحَد السنةَ

 

“(Daha sonra) Həsənin - aleyhissalam - əshabı dağıldıqda, ordusundakı pozulmanı gördükdə, atası (Əli) haqqında onların ixtilafını və ona qarşı qeyri-səmimi davrandıqlarını anlayıb, (bu səbəblə) savaşlardan çəkilib, işləri buraxdıqda Muaviyə hakimiyyəti ələ keçirib, Şura əhlindən qalanlara, Muhacir və Ənsardan ibarət müsəlman topluma zorla hakim oldu.

Bu iş (Nabitə firqəsinin) “camaat ili” adlandırdığı ildə baş vermişdir. Halbuki, bu il camaat ili yox, əksinə parçalanma, qəhr, məcburiyyət, güclə ələ keçirmə ili idi! İmamətin Kisra modeli krallığa, xilafətin Qeysər modeli diktaturaya çevrildiyi il idi! Bütün bunlar zəlalət və fisq çərçivəsini aşmır.

O, bizim qeyd etdiyimiz cinsdən, tərtiblədiyimiz məqamlar üzrə günahları sürdürdü. Nəhayət, Allah Rəsulunun “zinadan doğulan uşaq və zinakar” haqqındakı qərarını açıq şəkildə rədd, hökmünü açıq bir şəkildə inkar etdi. Halbuki ümmət (Ziyad bin Əbihin anası olan fahişə) Sumeyyənin Əbu Sufyanın arvadı olmadığında və (Muaviyənin atası) Əbu Sufyanın onunla zina etdiyində icma etmişdir. Muaviyə bununla (Sumeyyənin zinadan doğduğu Ziyadı özünə qardaş elan etmək surətilə Peyğəmbərin hökmünü açıq şəkildə rəddiylə) facir hökmündən çıxıb, kafir hökmünü aldı!

Hucr bin Adinin öldürülməsi, Misir xəracının Amr bin Əl Asa yedirilməsi, sapıq Yezidə beyəti, fey mallarının mənimsənilməsi, valilərin şəxsi istəklərə görə seçilməsi, hədlərin yaxınlıq və şəfaət səbəbilə tətbiq edilməməsi sabit hökmlər, məşhur şəriət, sabit sünnətdən deyildir. (Məna baxımından cümlə “deyilmi?” sözüylə bitməlidir. Çünki, sayılanlar: haqsız yerə müsəlmanın öldürülməsi, malların necə bölünəcəyi hökmləri Şəriətdə sabitdir.)

Küfrə səbəb olan şeylərdə Quranı inkarla Sünnəti inkar arasında fərq yoxdur. Çünki, Sünnət də sübut və aydınlıq baxımından Quran kimidir! Sadəcə onlardan biri (Quran) daha əzəmətli, ona müxalifət səbəbilə Axirətdə veriləcək cəza daha şiddətlidir.

Bu, ümmət arasındakı ilk (açıq) küfrdür və o əsrdə yaşayanların bir çoxunun onu (Muaviyəni)  təkfir etməyərək küfrə düşməsinə baxmayaraq, sadəcə ümmətin imamlığını və onun üzərində xəlifəlik iddia edən kimsədə (Muaviyədə) görülmüşdür.

Onlar üzərinə əsrimizin Nabitəsi, zamanımızın bidətçiləri törədi və belə dedi: “Onu (Muaviyəni) söyməyin. Çünki, o səhabə olub. Muaviyəni söymək bidətdir. Ona buğz edən Sünnətə müxalifət etmişdir.”

Bunlar zənn edirlər ki, Sünnəti inkar edəndən bəraəti tərk etmək Sünnətdəndir. (Yəni Muaviyə Sünnəti açıq şəkildə rədd etdiyi halda onu sevmək necə sünnət ola bilər?).”

 

Qaynaq: Əbu Osman Əl Cahiz: Rəsəilul Cahiz/Risələ fin Nabitə: 2/10-12

Qahirə: Məktəbətul Xanci: 1384/1964

 

 

Qeyd: Müxaliflərin özlərini müdafiə üçün istifadə etdikləri xəbis qoruma metodlarının ən məşhuru, söz sahibini Rafiziliklə damğalayaraq sözünü etibardan salmaqdır. Yəqin ki, burada da eyni metoda əl atmağa çalışacaq, Cahizin Mutəzili - Şiə olduğunu deyəcəklər.

Lakin, onları məyus edərək öndən söyləyim ki, Cahiz nəinki şiəmeyilli deyil, hətta onlara qarşı sərt bir mövqedədir. Əbu Bəkrin ən əfzəl səhabə olduğunu deyir, Osmanı müdafiə edir, hətta Əlinin İslama uşaqkən, təsir altında girdiyini iddia edərək onu bir xeyli arxaya alır… Şiəyə qarşı çox qatı rəddiyələri vardır. Bütün bunları görmək üçün onun “Əl Usmaniyyə” risaləsinə nəzər salmaq yetərlidir.

Bu mənada Cahiz qatı Sünni - Mutəzildir. Muaviyənin cinayətlərini görmək, onları dilə gətirmək üçün Şiə, Rafizi olmağa gərək yoxdur. Dünya, müxaliflərimizin zənninin əksinə sadəcə ağ və qaradan, Şiə və Muaviyə sevərlərdən ibarət deyil. Bu dünyada mənsub olduğu firqədən asılı olmayaraq, bir çox cinayətin fərqinə varıb, ona etiraz edəcək insanlar vardır.

Cahizin Muaviyəni kafir sayma səbəbinə gəlincə… Bildiyimiz kimi Muaviyə atası bəlli olmayan Ziyadı özünə həqiqi mənada qardaş elan etmişdir. Nəyə əsasən? Ziyadın anası Sumeyyə cahiliyyənin məşhur ucuz fahişələrindən idi. Muaviyənin atası Əbu Sufyan da bu ucuz fahişəni bir neçə dəfə ziyarət etmişdir. Muaviyə də atasının bu kiçik ziyarətlərini əsas alaraq Ziyadı özünə qardaş saymışdır.

Sumeyyənin minlərcə ziyarətçisi olsa da Muaviyə bu fahişənin doğduğu Ziyadın məhz öz atasının mənisindən əmələ gəldiyi qənaətinə varmışdır. Bəlkə də Muaviyə DNA testini ilk tapan İslam "alimi" olaraq bu sahədəki kitablarda qeyd edilməliydi? Belə bir şey Avropalı alimlərə qarşı fəxr qaynağımız olmazdımı?

Mövzumuza dönərək bunun doğru olduğunu qəbul etsək - belə bir ehtimal mində birdir - Ziyad yenə ona qardaş ola bilməzdi. Çünki, İslama görə zinadan doğulan uşaq anaya aiddir. Atanın onda heç bir payı yoxdur. Muaviyə bu hökmü ayaq altına alaraq Ziyadı özünə qardaş elan etdiyi üçün Cahiz tərəfindən təkfir edilmişdir.

Bu qardaşlıq Müsəlmanlar tərəfindən qəbul edilməmiş və Ziyad hər zaman Ziyad bin Əbih (atasının oğlu Ziyad) olaraq çağırılmışdır…

Burada Muaviyəni özünə dayı hesab edənlər üçün bir fayda vardır. Onlar Muaviyənin bu hərəkətilə Ziyad kimi yeni bir dayıya, Sumeyyə kimi yeni bir nənəyə qovuşmuş oldular.

Belə ki, Muaviyəni dayı qəbul edən hər axmağın, onun qardaşı Ziyadı da dayı qəbul etməsi qaçınılmazdır. Onların layiq olduğu da elə Muaviyə və Ziyad kimi dayı, Sumeyyə kimi nənədir.