Zeynuddin Əl İraqi (725-806 h/1325-1404 m) İbnus Salahın hədis elmi haqqında dediklərinin xülasəsi olan şer silsiləsinin şərhində hədislərin Peyğəmbərə nisbətinin nisbi və ciddi mənada zənni xarakter daşıdığı haqda deyir:
حيثُ قال أهلُ الحديثِ : هذا حديثٌ صحيحٌ ، فمُرادُهُم فيما ظهَرَ لنا عمَلاً بظاهرِ الإسنادِ ، لا أَنَّهُ مقطوعٌ بصحتِهِ في نفْسِ الأمرِ ، لجوازِ الخطأ والنسيانِ على الثقةِ ، هذا هو الصحيحُ الذي عليه أكثرُ أهلِ العلمِ
“Hədisçilər “bu, səhih hədisdir” dedikdə qəsdləri budur: isnadın zahirinə əsaslanaraq varılan nəticəyə görə səhihdir.
Yoxsa həqiqətdə/özlüyündə qəti şəkildə səhih olduğunu (Peyğəmbərə nisbətində şübhəyə yer olmadığını) qəsd etmirlər. Çünki, siqa/güvənilir ravilərin də xəta etməsi və unutması mümkündür.
Elm əhlinin əksəriyyətinin üzərində olduğu doğru görüş budur!”
Qaynaq: Zeynuddin Əl İraqi: Şərhut Tabsira vət Təzkirə: 1/105
Cəlaluddin Əs Suyuti (849-911 h/1445-1505 m) Nəvəvinin “Ət Təqrib” əsərinə yazdığı şərhdə eyni mənanı vurğulayaraq deyir:
وإذا قِيل صحيحٌ فهذا معْناه ، لا أنه مقطوعٌ به ، وإذا قِيل غيرُ صحيحٍ فمَعناه لم يصِحَّ إسنادُه
أي : ما اتَّصل سندُه مع الأوصافِ المذكورةِ ، فقبِلناه عمَلا بظاهرِ الإسنادِ (لا أنه مقطوعٌ به) في نفسِ الأمرِ ، لجوازِ الخطأ والنسيانِ على الثِّقَةِ
“Nəvəvi deyir: (Hədis haqqında) “səhihdir” deyildikdə bunun mənası: (Peyğəmbərə nisbəti) qəti şəkildə səhihdir demək deyil.
Həmçinin “qeyri-səhihdir” deyildikdə bunun mənası sadəcə isnadının/sənədinin səhih olmamasıdır.
Suyutinin şərhi: Yəni: hədisin sənədi sayılan vəsflərlə birlikdə bütünlük ərz edirsə, biz onu isnadın zahirinə əsasən (səhih) qəbul edərik. Yoxsa bu, həqiqətdə (Peyğəmbərə nisbəti) qəti şəkildədir demək deyil. Çünki siqa/güvənilən ravinin xəta etməsi və unutması mümkündür.”
Qaynaq: Cəlaluddin Əs Suyuti: Tədribur Ravi fi Şərhi Təqribin Nəvəvi: 1/75
Darut Teybə
Qeyd: Adını çəkdiyimiz kitablar “hədis üsulu” elminin ən məşhur kitablarındandır. Hər üç müəllif də (İraqi, Nəvəvi, Suyuti) hədislərə verilən dəyərlərin sadəcə zahiri, nisbi xarakter daşıdığı, həqiqətdə isə bu sözlərin Peyğəmbərə aid olmaması ehtimalını açıq şəkildə qəbul edirlər.
Sadə dildə desək: Bizim hədisə “səhih” deməmiz o sözlər haqqında “bunlar qəti şəkildə Peyğəmbərin sözləridir” mənasına gəlmir. Bu, sadəcə zahirə əsaslanan bir zəndən ibarətdir.
Bu sözlərin Peyğəmbərə nisbətini şübhə altına alan amillər nədir? Adını çəkdiyimiz müəlliflərə görə, sadəcə güvənilən ravilərin unutma və xəta etmə ehtimalıdır.
Məncə məsələ təqdim edildiyindən daha qəlizdir. Belə ki, ravilərə adil hökmü verilməsinin özü sadəcə zahir etibarıyladır. Halbuki, bu kimsələrin daxildə/həqiqətdə adil olmaması, özlərini fərqli tanıtmaları mümkündür və təcrübədə də çox görülən bir şeydir. Hətta bizlər bunu hər gün öz həyatımızda müşahidə edirik.
Ətrafımızda əgər yetərli miqdarda mal verilərsə boynuna xaç və ya sinəsinə Davud ulduzu taxmağa hazır olan, dinləri dinardan ibarət “adil elm tələbələri” ordusu vardır…
Toplu şəkildə “adil” hökmü verilən səhabə nəslinin içində çox sayda münafiq və qeyri-adil səhabə olduğu Quranın şahidliyilə sabitdir. Bu da zahirən adil olanların daxilən fasiq, hətta münafiq olmaları ehtimalının da siyahıya əlavə edilməsini zəruri qılır.
Yəni hədislərdəki şübhələr sadəcə adil ravinin xəta və unutması deyil, onların özlüyündə/həqiqətdə adil olmaması ehtimalıyla da əlaqəlidir. Bu problem hədis ravilərinin bütün təbəqələri üçün keçərlidir.
Hədislərin Peyğəmbərə nisbətindəki şübhənin qaynaqları sayılanlarla məhdudlaşmayıb, “Hədis Üsulu” elminin müxtəlif bölümlərindəki ciddi boşluqlar, absurd dərəcəsinə varan gülünc qaydalar/üsullarla da əlaqəlidir. Lakin, bu qaydaların müzakirəsi ayrı və uzun-uzadı təhlil tələb edən mövzudur. Allah nəsib edərsə başqa bir yerdə bu haqda da fikir bildirəcəyik. Tövfiq yalnız Allahdandır.
