Bu mövzudakı ismarıc sayı: 25

[Muslih]

Şafi alimlərindən olan böyük müfəssir, imam İbn Cərir Ət Tabəri (224–310 h/839–923 m) özünün "Ət Təbsir fi Məalimid Din" adlı kitabında deyir:

 

وله يدانِ ويمينٌ وأصابعُ , وليست جارِحةً ولكن يدانِ مبْسوطَتان بالنِّعَم على الخَلق لا مقْبوضتانِ عن الخير

 

"Onun iki "yəd"i, "yəmin"i, və "əsabi"si var, bunlar orqan deyil, lakin məxluqata qarşı xeyir vermədə paxıllıq edən deyil, nemətlə açılmış iki "yəd"dir."

 

Qaynaq: İbn Cərir Ət Tabəri: Ət Təbsir fi Məalimid Din: 142

Riyad: Darul Asimə: 1416/1996

[Muslih]

Altıncı əsr Hənəfi fəqihlərindən Muhəmməd bin Əbi Bəkr Ər Razi "Bədul Əməli" adlı məşhur qəsidənin şərhində küfr ləfzlərini üç kateqoriyaya bölür: İcmayla küfr olanlar, küfr olduğunda xilaf olanlar və küfr olduğundan qorxulanlar. Daha sonra küfr olduğunda icma olan ləfzləri qeyd edərək deyir:

 

أو قال : يدً الله وعنَى جارحةً

 

"Və ya insan: "yədullah/Allahın əli" deyər və bununla orqan qəsd edərsə (bu icmayla küfrdür)."

 

Qaynaq: Muhəmməd bin Əbi Bəkr Ər Razi: Şərhu Bədil Əməli/Hidayə minəl İtiqad: 331

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1422/2001

[Muslih]

Əhməd bin Hənbəlin elmini ən yaxşı cəm edənlərdən Əbu Bəkr Əl Xallal (v. 311 h/923 m) öz imamından nəql etdiyi əqidədə deyir:

 

وكان يقول إنَّ للهِ تعالى يدانِ وهما صفةٌ له في ذاته ليستا بجارحتين وليستا بمركبتين ولا جسمٍ ولا جنسٍ مِن الأجسام ولا مِن جنسِ المحدود والتركيبِ والأبعاضِ والجوارح

 

"(Əhməd) belə deyərdi: Uca Allahın iki əli var. Bunlar onun zatının sifətidir.

Orqan deyillər, mürəkkəb (hissələrdən ibarət) deyillər, cism deyillər, cism, məhdud, tərkib, parçalar və üzvlər cinsindən deyillər..."

 

Qaynaq: İmam Əhməd bin Hənbəl: Əl Aqidə - Rivayətu Əbi Bəkr Əl Xallal: 104

Diməşq: Darul Quteybə: 1408

[Muslih]

Hənəfi alimlərindən Muhəmməd Əbul Yusr Əl Bəzdəvi (421-493 h/1030-1100 m) bu məsələ haqda deyir:

 

وأما اليَدُ فنقول به كما قالَ اللهُ تعالى , ولكن نقول : صفةٌ خاصَّةٌ

وأما العيْنُ فبعضُ أهلِ السنةِ والجماعةِ أثبَتوا العينَ , وبه قال الأشعريُّ , وبعضهم لم يُثْبِتوا

وكتابُ الله تعالى يدلُّ على الثبوت , ولكن عيْنه ليستْ بجارحةٍ , بل هي صفةٌ خاصَّةٌ

 

"Yəd/əl sifətinə gəlincə bizdə uca Allahın buyurduğu kimi bu sifəti qəbul edirik. Lakin bununla yanaşı xüsusi bir sifət olduğunu deyirik.

Ayn/göz sifətinə gəlincə Əhli Sünnə vəl Camaatın bir qismi bu sifəti qəbul etmişdir. Əşaridə bu görüşdədir. Bəziləri isə belə bir sifəti qəbul etməmişlər.

Halbuki, Allahın kitabı bu sifətin varlığına dəlalət edir. Lakin Allahın aynı/gözü orqan deyil, xüsusi bir sifətdir."

 

Qaynaq: Əbul Yusr Əl Bəzdəvi: Usuluddin: 39

Qahirə: Əl Məktəbətul Əzhəriyyə lit Turas

[Muslih]

Daraqutni, Hakim kimi mühəddislərin şeyxi olan Hənəfi alimi Hafiz Əbu Bəkr Əl Kələbəzi (v. 380 h/990 m) ən qədim tasavvuf qaynaqlarından sayılan "Ət Taarruf li Məzhəbi Əhlit Tasavvuf" adlı kitabında bu barədə deyir:

 

وأن له سمْعاً وبصراً ووجْهاً ويداً على الحقيقة ليس كالأسماعِ والأبصارِ والأيْدي والوُجُوهِ

وأجمعوا أنها صفاتٌ للهِ , وليس بجوارحِ ولا أعضاء ولا أجزاء

 

"(Sufilər icma etmişlər ki) Onun eşitməsi, görməsi, vəchi/üzü, yədi/əli həqiqətən var. Bunlar (məxluqatın) eşitməsi, görməsi, əlləri və üzləri kimi deyildir.

(Sufilər) icma etmişlər ki, bütün bunlar Allahın sifətləridir. Ancaq orqan, əza və cüzlər deyillər!"

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əl Kələbəzi: Ət Taarruf li Məzhəbi Əhlit Tasavvuf: 35

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə

[Usuli]

Əqidə sahəsindəki dərinliyiylə tanınan Fəxruddin Ər Razi (544-606 h/1150-1210 m) Allaha orqan nisbət edənlərə susdurucu cavab olaraq deyir:

 

احتجَّ مَن أثبتَ الأعضاءَ والجوارحَ لله تعالى بقوله تعالى : { مَا مَنَعَكَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَىَّ } في إثبات يَدَيْنِ للهِ تعالى ، بأن قالوا ظاهرُ الآية يدُلُّ عليه ، فوجَب المصيرُ إليه ، والآياتُ الكثيرةُ واردةٌ على وَفْقِ هذهِ الآية ، فوجَب القطْعُ به

واعلمْ أنَّ الدلائلَ الدالةَ على نفْيِ كوْنِه تعالى جسْماً مركَّباً مِن الأجْزاءِ والأعضاءِ قد سبَقتْ إلا أنا نذكُر ههنا نُكَتاً جاريةً مجرى الإلزاماتِ الظاهرةِ

فالأول : أن مَن قال إنه مركَّبٌ مِن الأعضاءِ والأجزاءِ ، فإما أن يُثبِت الأعضاءَ التي ورَد ذِكرُها في القرآن ولا يزيد عليها ، وإما أن يَزيد عليها

فإن كان الأول لزِمه إثباتُ صورةٍ لا يُمكِن أن يُزاد عليها في القُبْح ، لأنه يلزَمه إثباتُ وجهٍ بحيث لا يُوجَد منه إلا مجردُ رُقْعةِ الوجه لقوله : { كُلُّ شَىْء هَالِكٌ إِلاَّ وَجْهَهُ } ويلزَمه أن يُثبِت في تلك الرُقْعة عُيوناً كثيرةً لقوله : { تَجْرِى بِأَعْيُنِنَا } وأن يُثبِت جنباً واحداً لقوله تعالى : { يا حسرتى على مَا فَرَّطتُ فِى جَنبِ الله } وأن يُثبِت على ذلك الجَنْب أيديَ كثيرةً لقوله تعالى : { مِمَّا عَمِلَتْ أَيْدِينَا } وبتقدير أن يكون له يدانِ فإنه يجِب أن يكون كلاهُما على جانبٍ واحدِ لقوله صلى الله عليه وسلم : « الحجَر الأسودُ يمين الله في الأرض » وأن يُثبت له ساقاً واحداً لقوله تعالى : { يَوْمَ يُكْشَفُ عَن سَاقٍ } فيكون الحاصل مِن هذه الصورة ، مجرَّدُ رُقعة الوجه ويكون عليها عيونٌ كثيرةٌ ، وجنبٌ واحدٌ ويكون عليه أيدٍ كثيرةٌ وساقٌ واحدٌ

ومعلومٌ أن هذهِ الصورةَ أقبحُ الصوَر ، ولو كان هذا عبداً لم يرغَب أحدٌ في شرائه ، فكيف يقول العاقلُ إن ربَّ العالمِين موصوفٌ بهذه الصورة

وأما القسم الثاني : وهو أن لا يقتصِر على الأعضاءِ المذكورةِ في القرآن ، بل يزيد وينقُص على وَفْقِ التأويلات ، فحينئذ يبطُل مذهبُه في الحمْل على مجرَّدِ الظواهر ، ولا بدَّ له مِن قبولِ دلائلِ العقْل

 

“Uca Allaha əza və orqan nisbət edənlər aşağıdakı ayələri dəlil gətirmişlər. Məsələn uca Allaha iki əl nisbət etmək üçün “İki əlimlə yaratdığıma səcdə etmənə mane olan nədir?” ayəsini əsas alaraq demişlər: Ayənin zahiri buna dəlalət edir və zahirinə sarılmaq lazımdır. Bu cür ayələrdə çoxdur. Dolayısıyla bunun belə olduğunu qəti şəkildə bildirmək lazımdır.

 

Bil ki, uca Allahın cüz və əzalardan ibarət bir cism olmasını nəfy edən dəlillər daha öncə zikr edildi. Ancaq biz burada bəzi susdurucu məqamlar zikr edəcəyik:

Öncəliklə Allahın üzv və cüzlərdən ibarət olduğunu söyləyən kimsənin iki yolu vardır:

1. Quranda (və sünnədə) zikr edilmiş orqanları isbat etməklə kifayətlənib, üzərinə nəsə əlavə etməmək.

2. Yaxud da bununla kifayətlənməyib özlərindən əlavələr etmək.

 

Əgər birinci yolu seçərlərsə, uca Allaha çox çirkin bir görüntü nisbət etmələri lazım gələr.

“Onun üzündən başqa hər şey həlak olacaq” ayəsinə görə elə bir üz nisbət etmələri lazımdır ki, sadəcə mücərrəd üz parçasından/xəttindən ibarət olsun.

“Gözlərimiz önünüdə axıb gedirdi” ayəsinə görə bu xətt formalı üz parçası üzərinə çoxlu göz yerləşdirməlidirlər.

“Allahın yanında/böyründə etdiyim etinasızlıqdan dolayı vay halıma” ayəsinə görə tək bir böyür nisbət etməlidirlər.

“Əllərimizlə yaratdıqlarımızdan” ayəsinə görə bu böyür üzərində çoxlu əllər yerləşdirməlidirlər.

Onun iki əlinin olduğu təqdir edilərsə, “Həcərul Əsvəd Allahın yer üzündəki sağ əlidir. (Onun iki əlidə sağdır)” hədisinə əsasən hər iki əlin bir böyürdə olması lazımdır.

“Baldır açılacağı gün” ayəsinə görə isə Allaha bir baldır/ayaq nisbət etməlidirlər.

Bütün bu sayılanlardan belə bir tablo ortaya çıxır: Üzərində çoxlu gözlər olan üz parçası, üzərində çoxlu əllər olan bir böyür və tək baldır/ayaqlı bir varlıq...

Məlumdur ki bu, ən pis görünüşdür. Əgər bir kölə belə bu görünüşdə olsaydı heç kim onu almaq istəməzdi. Elə isə ağıl sahibi birisi, aləmlərin Rəbbini bu görünüşlə necə vəsf edə bilər?

 

Yox əgər ikinci yolu seçərək, Quranda (və sünnədə) zikr edilən əzalarla kifayətlənməyib, təvillərə uyğun olaraq əlavə və çıxarmalar edərlərsə o zaman “hər şeyin mücərrəd zahir üzrə anlaşılması” şəklində görüşləri batil olar və əqli dəlilləri qəbul etmək məcburiyyətində qalarlar.”

 

Qaynaq: Fəxruddin Ər Razi: Məfatihul Ğeyb: 26/411

Beyrut: Daru İhyait Turasil Arabi: 1420