المسألة الأولى
الأيات والأحاديثُ الّتي فيها ذكْر بعضِ صِفاتِ الله تعالى العُليا , مِنها ما يشكُل عَلى النّاس التّدَبُّر فيه والتَّعَقُّل له , وإنْ خاضوا فيه يُخاف عليهم الوُقوع في ظُلمات الضّلالِ , والتَّرَدّي في الشّبهاتِ والمُحالات , فيؤمنون بظَواهِر الألفاظ ولا يتَعقّلون فيها يَقيناً أمْ كيف يفعلون ؟ وإنْ أمَرّوا بالتَّعَقّل كيف طريق سَلامتِهم مِن الآفاتِ و الشُّبه ؟ هذا مِن واجبات الدّينِ أوْ مُكَمِّلاتِه أوْ فَرضُ كِفايةٍ ؟
الجواب
أن لأهلِ العلم في آياتِ الصفاتِ وأحاديثِ الصفاتِ قولينِ مشهورينِ
أحدهما - وهو مذهبُ السلفِ - أنه لا يُتكلَّم في معناها , بل يجب علينا أن نؤمنَ بها , ونعتقِدَ لها معنى يلِيق بجلالِ الله سبحانه وتعالى مع اعتقادنا الجازمِ أنَّ اللهَ سبحانه وتعالى ليس كمثلِه شيءٌ , وأنه منزهٌ عن الأجسامِ والانتقالِ والتحيُّزِ في جهةٍ , وعن سائر صفاتِ المخلوقين , ليس كمثله شيءٌ وهو السميع البصير , وقد ذهَب إلى هذا جماعةٌ مِن المتكلمين أيضاً , وهو أسلمُ وأقلُّ خَطَراً
والقوْل الثّاني - وهو مّذهب أكثرِ المُتكلّمينَ أنّها تُتُأوَّل عَلى ما يليق بِها على حسَبِ مَواقِعها , بحيْثُ تُصْرف عَن ظواهِرها لِلأدِلّة القائِمة على ذلك
وإذا قُلنا بِهذا المذهبِ الثّاني , فإنّما يسُوغ تأويلُها لِمَن كان مِن أهلِ ذلك بِأنْ يكونَ عارِفا بلِسان العرب , وقواعدِ الأصول والفُروع , ذا رِياضَةٌ في العِلم
ومَن كانَ بِهذا المَحَلّ مِن العِلمِ فَلا يُخشى عليه الوُقوع في الآفاتِ والشُّبَه لتَمَكُّنه مِن مَعرفة قواعدِ الشّرع وخِبرتِه بِما يجِب لله تعالى , ويسْتحيل عليه
أمّا مَن لمْ يكُن بهذه الصّفات فليْس له الكلامُ في ذلك والخوْض فيه , ومتى فعَل ذلك ارتَكَب أمرا عظيماً , وتجَشّم خَطْبا جَسيماً , ويجِب على أهلِ العِلم مَنْعُه مِن ذلك , فإنّه يلحَد في آياتِ اللهِ تَعالى مِن حيْث لا يدْري . والواجب عليه إمْرارُها كما جاءت مِن غيْر خوْضٍ فيها ولا تَعَقُّل لِمعْناها , وإمّا سُؤالُ أهْل العِلم المُتَمَكّنين مِن معرفةِ لسانِ العرب وقواعدِ الشّرع , والوُقوف عِند ما يذكُرونه له , مِن غيْر زِيادةٍ عليْه , ولا نَقْصٍ عَنه , وقدْ قال الله تعالى { فَاسْأَلوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ } . وليْس هذا تَقليداً في الإيمان , لِأنّ اسْتنادَه في إثباتِ تلك الصّفات إلى ما عُلم مِن الكتاب و السنّة , ولكِنّه لَمّا أُشْكِل عليْه مَعْناه رجَع فيه إلى أهْله . قال الله سُبْحانه و تَعالى : { وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُوْلِي الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ } , والأسْلم لَه ولغَيرِه تَرك الخَوضِ في ذلك , وحظُّه مِن الإيمان التصديق به واعتِدادُه مَع عِلمِه بأنّ له معنًى يليق بجلال الله سبحانه وتعالى , وأنّه ليْس كمِثله شيء
وإذا كان هذا هو الأسْلمَ في حقِّ مَن رسَخ قدمُه في العِلم فكيف بغيره , فإنْ قلنا بالمَذهب الأُولى فلَيْس الخوْض فيها والتَّعَقُّل لِمعناها فرض عينٍ ولا كفايةٍ
وإنْ قُلنا بالمَذهب الثّاني فهو فَرضُ كفايةٍ يتعَلّق بأهلِ العِلمِ الّذينَ بلَغوا مَرتبةَ ذلك , ولا يتَعَلّق الفَرض فِيه بالعَوام , ولا بِمَن لمْ يرسُخ قدمُه في العِلم , بَل الواجب على مَن هو بهذه الصّفة الكَفّ عَن ذلك كَما قدّمتُه , والله أعْلم
"Birinci sual: Allahu Təalanın bəzi uca sifətləri zikr olunan ayət və hədislərdən elələri vardır ki, insanların onun üzərində düşünməsi və onları idrak etməsi müşküldür.
Bunların mənalarına daldıqlarında onların zəlalət qaranlıqlarına, şübhəli və qeyri mümkün olan (düşüncələrə) düşəcəkləri təhlükəsi vardır. Bu ləfzlərin zahirinə iman edib, yəqin bir şəkildə onlar haqda nəsə qavramağa çalışmamalıdırlarmı, yoxsa necə etməlidirlər? Əgər qavramağa çalışarlarsa fəlakət və şübhələrdən qurtulma yolları nədir? Bu dinin vaciblərindəndir yoxsa kamilləşdiricilərindən? Yoxsa fərzu kifayədir?
Cavab: Elm əhlinin sifət ayələri və hədisləri haqda iki məşhur görüşü var:
1. Sələfin məzhəbi. Bu nassların mənaları haqda danışmamaq lazımdır. Əksinə bizə düşən bunlara iman etmək və Allahın – subhənəhu və təala – heç bir misli olmadığına qəti inanmaqla bərabər, Uca Allahın cəlalına layiq olan mənaya etiqad etməkdir. Həmçinin Uca Allahın cisimdən, yerdəyişmədən/hərəkətdən və hansısa bir cəhətdə yerləşməkdən və məxluqatın digər sifətlərindən münəzzəh olduğuna inanmaqdır. Onun misli heç bir şey yoxdur. O eşidəndir görəndir.
Kəlamçılardan bir qrup da həmçinin bu görüşdədirlər və bu görüş daha səlamətli, daha təhlükəsizdir.
2. Kəlamçıların əksəriyyətinin məzhəbi. Bu nassları yerlərinə görə layiqli mənalara təvil etməkdir . Beləki (zahirindən başqa mənaya həml edilməsinin gərəkliyinə) işarə edən dəlillər səbəbilə zahiri mənalarından (başqa mənalara) həml olunarlar. Əgər bu ikinci görüşü seçsək, bilmək lazımdır ki, onların təvili ancaq ərəb dilini, üsul və füru qaydalarını bilməklə bu işin əhli olanlara, elmdə püxtələşənlərə caizdir.
Kim elmdə bu məqama çatmış olarsa, şəriət qaydalarını bilmədə mütəməkkin olduğuna və Allahu Təala haqda nəyin lazımi, nəyin qeyri mümkün olduğu məsələsindəki təcrübəsinə görə onun haqda fəlakətlərə və şübhələrə düşmə təhlükəsi olmaz.
Bu sifətlərə sahib olmayanlara gəlincə, belələrinə bu haqda söz demək və dərinliyinə dalmaq olmaz. Nə zaman bunu edərsə böyük bir günah işləmiş, böyük/riskli bir işə girişmiş olar.
Elm əhlinə vacib olan onu bundan əngəlləmələridir. Çünki o özü də bilmədən Allahın ayələri barədə ilhada düşmüş olar. Ona vacib olan, onları dərinliyinə dalmadan və mənasını qavramağa çalışmadan gəldiyi kimi oxuyub keçməkdir.
Və yaxud da ərəb dilində və şəriət qaydalarında mütəməkkin olan elm əhlindən soruşmalı və onların (cavab olaraq) ona zikr etdiyi şeyə bir əlavə edib ondan bir şey əskiltmədən (dedikləri ilə) kifayətlənsin. Allah Subhənəhu və Təala buyurur: "Bilmirsizinzsə zikr əhlindən soruşun".
Bu, imanda təqlid sayılmır. Çünki onun bu sifətləri isbat etmədəki dayanağı Quran və Sünnətdən anlaşılandır. Lakin mənası ona müşkül olduğu üçün bu işdə əhlinə baş vurmuşdur. Allah – Subhənəhu və Təala – buyurur: "Əgər onu Rəsula və özlərindən (müsəlmanlardan) olan əmr sahiblərinə həvalə etsəydilər, onlardan istinbat edənlər onu (mənasını) bilmiş olarlardı".
O və qeyrisi haqqında ən sağlam olan, bu məsələdə dərinliyə dalmamaqdır. İmandan onun üzərinə düşən, bu nassların Allahın – Subhənəhu və Təala – Cəlalına layiq bir mənasının olduğunu bilmək və Onun bənzəri olmadığına etiqad etməklə bərabər bu nassların təsdiqidir.
Əgər elmdə dərinləşən biri üçün bu yol ən sağlam yoldursa ondan başqası üçün necə olmalıdır?!
Əgər birinci görüşdə olsaq (bilinməlidir ki), onun dərinliyinə dalmaq və mənasını qavramağa cəhd etmək nə fərzu ayn nə də fərzu kifayə deyil.
Yox əgər ikinci görüşdə olsaq (bilinməlidir ki), bu mərtəbəyə (təvil etmə gücünə) çatmış elm əhliylə bağlı bir fərzu kifayədir. Bu məsələdə fərz nə avamlarla nə də elmdə dərinləşməyənlərlə aid deyildir. Əksinə bu sifətə sahib olanlara vacib olan, öncə də dediyim kimi (təvil etməkdən) əl çəkmələridir. Allah daha gözəl biləndir."
Qaynaq: Vəliyyuddin Əl İraqi: Əl Əcvibətul Mərdiyyə anil Əsilətil Məkkiyyə: 17-20
Məktəbətut Təviyətil İsləmiyyə
