Bu mövzudakı ismarıc sayı: 37

[Usuli]

Malikilərdən Qadi İyad (476-544 h/1083-1149 m) Allahın məkansız olması barədə:

 

وأنه لا يَحويه مكانٌ في سمَواته ولا أرْضه ، بل هو كما كان قبلَ خلْقِ المكان

 

“Sahib olduğu səmalarda və yerdə Allahı əhatə edəcək bir məkan yoxdur. Əksinə o, məkan yaradılmadan öncəki kimidir.”

 

Qaynaq: Qadi İyad: Əl İləm bi Hudud və Qavaidil İslam: 36

Darul Fadilə

[Usuli]

Hənəfilərdən Siracuddin Əl Uşi Əl Fərğani (v. 569 h/1173 m) "Bədul Əməli" adlı əqidə risaləsinin yeddinci və on ikinci beytində deyir:

 

نُسَمِّى اللهَ شَيْئًا لاَ كَالْاَشْيَاءِ *** وَذَاتًا عَنْ جِهَاتِ السِّتِّ خَالِ

وَرَبُّ الْعَرْشِ فَوْقَ الْعَرْشِ لكِنْ *** بِلاَ وَصْفِ التَّمَكُنِ وَاتِّصَالِ

 

"7- Uca Allahı, digər şeylər kimi olmamaq üzərə "şey" olaraq

Və altı cəhətdən xali olan "zat" olaraq isimləndiririk...

 

12- Ərşin Rəbbi ərşin üzərindədir

Lakin məkan tutma vəsfi və birləşmə olmadan"

 

Şafi fəqihlərindən - İbn Həcər Əl Asqalaninin şeyxi - İzz İbn Caməa - Əl Həfid (749-819 h/1348-1416 m) bu beytin şərhində belə deyir:

 

مذهب أهل الحق أن اللهّ تعالى ليس في جهةٍ ولا مكانٍ

 

"Haqq əhlinin məzhəbi budur: Uca Allah bir cəhətdə və məkanda deyildir."

 

Qaynaq: İzz İbn Caməa: Dəracul Məali Şərhu Bədil Əməli: 55

Liviya: Muəssəsətul Kutubis Səqafiyyə: 1432/2011
 

[Usuli]

Hənəfilərdən Nuruddin Əs Sabuni Əl Buxari (v. 580 h/1184 m) "Əl Bidəyə minəl Kifayə fil Hidəyə fi Usuliddin" adlı kitabında deyir:

 

 ثم إنَّ صانعَ العالَم يستحيل أن يكونَ جسْماً أو جوْهراً أو عرَضاَ أو ذا صورةٍ أو في جهةٍ أو في مكانٍ ولأنَّ التعرِّي عن المكانِ والجهةِ كان ثابتاً في الأزَل لإجماعٍ بيننا وبينَ الخصُوم على أن ما سوى اللهِ تعالى مُحدَث ، فلو ثبَت التمكُّن والجهةُ بعد أن لم يكُنْ ثابتاً في الأزَل لحَدَث في ذاته معنى لم يكُنْ له في الأزَل ، فتَصير ذاتُه مَحَلاًّ للحَوادثِ ، وأنه مُحالٌ

 

“Aləmin yaradıcısının cism, cövhər, arad və surət/forma sahibi olması mümkün deyil. Həmçinin Onun hərhansı bir cəhətdə və ya məkanda olmasıda imkansızdır! Çünki Allahın məkan və cəhətdən münəzzəh olması əzəldə sabit idi.

Belə ki, biz və müxaliflərimiz icma etmişik ki, uca Allahdan başqa hər şey yaradılmışdır. Əgər əzəldə belə olmadığı halda, daha sonra məkan və cəhətdə olması sabit olsaydı, Onun zatında, əzəldə olmayan bir xüsusiyyət meydana gəlmiş olar və beləliklə Onun zatı yaradılmış şeylərə mahal olardı. Halbuki bu imkansızdır!”  

 

Qaynaq: Nuruddin Əs Sabuni: Əl Bidəyə: 44-45

Misir: Darul Məarif: 1969

[Usuli]

Hənəfilərdən Cəmaluddin Əl Ğaznəvi (v. 593 h/1197 m) "Usuluddin" adlı kitabında deyir:

 

صانعُ الْعَالمِ لَا يُقَال لَهُ : " أَيْن هُو؟َ " ، لِأَن " أَيْن؟ " يُسْتخبَر بِهِ عَن الْمَكَان ، وَلَا مَكَان لَهُ

 

“23-cü fəsil: Aləmin yaradıcısı haqda "O haradadır?" sualı verilməz. Çünki "haradadır?" sözüylə məkan haqda soruşular. Allahın heç bir məkanı yoxdur.”

 

Qaynaq: Cəmaluddin Əl Ğaznəvi: Usuluddin: 81

Beyrut: Darul Bəşəiril İsləmiyyə: 1419/1998

[Usuli]

Müfəssirlərdən Faxruddin Ər Razi (544-606 h/1150-1210 m) “Harda olursunuz olun O sizinlə bərabərdir” ayəsini açıqlarkən deyir:

 

قال المتكلِّمون : هذه المعِية إما بالعلمِ وإما بالحفْظ والحِراسة ، وعلى التقديرَين فقد انعقَد الإجماعُ على أنه سبحانه ليس معنا بالمكانِ والجِهة والحيِّز ، فإذن قوله : وهو معكم لا بد فيه مِن التأويل ، وإذا جوَّزنا التأويلَ في موضِعٍ وجَب تجويزُه في سائرِ المواضع

 

واعلمْ أن المشبهةَ احتجُّوا على إثباتِ المكان للهِ تعالى بقوله : أَأَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّماءِ ، والجواب عنه أن هذه الآيةَ لا يُمكِن إجراؤُها على ظاهرِها باتفاقِ المسلمين ، لأن كونَه في السماءِ يقتضي كونَ السماءِ مُحيطاً به مِن جميعِ الجَوانِب ، فيكون أصغرَ مِن السماءِ ، والسماءُ أصغرُ مِن العرش بكثيرٍ ، فيلزَم أن يكونَ اللهُ تعالى شيئاً حقيراً بالنسبة إلى العرش ، وذلك باتفاق أهل الإسلام مُحالٌ ، ولأنه تعالى قال : قُلْ : لِمَنْ ما فِي السَّماواتِ وَالْأَرْضِ قُلْ : لِلَّهِ ، فلو كان الله في السماء لوجَب أن يكونَ مالكاً لنفْسه ، وهذا محال

 

“Mütəkəllimlər belə deyiblər: Bu bərabərlik ya elmlə, ya hifz və qoruma yönüylə bir bərabərlikdir. Hər iki halda da bizimlə olan bu bərabərliyin Allahın – subhənəhu – məkan, cəhət və yer tutması mənasında olmadığı üzərində icma gerçəkləşmişdir.

Elə isə, “O sizinlə bərabərdir” ayəsinin təvili qaçınılmazdır. Biz bir yerdə təvili caiz qılırıqsa, digər yerlərdə də caiz olması lazımdır.

 

… Bil ki, Müşəbbihə firqəsi uca Allahın məkanının olduğunu isbat üçün “Səmada olandan əminmi oldunuz” ayəsini dəlil gətiriblər.

Cavab: Müsəlmanların ittifaqıyla bu ayənin zahiri üzrə anlaşılması mümkün deyil!

1. Çünki, Onun səmada olması səmanın onu hər yöndən əhatə etməsi/içinə alması və Onun səmadan kiçik olması deməkdir. Halbuki səma ərşdən çox kiçikdir. Buradan isə uca Allahın ərşə nisbətdə kiçik bir şey olması nəticəsi çıxar. Bu da İslam əhlinin ittifaqıyla qeyri mümkündür.

2. Çünki, uca Allah buyurur: “De: səmalarda və yerdə olanlar kimindir? De ki, Allahındır”. Əgər Allah səmada olsaydı Özü özünün sahibi olması lazım gələrdi. Bu da qeyri mümkündür.”

 

Qaynaq: Faxruddin Ər Razi: Məfatihul Ğeyb: 29/216 və 30/69-70

Beyrut: Darul Fikr: 1401/1981

[Usuli]

Məşhur üsulçulardan Seyfuddin Əl Amidi (551-631 h/1156-1233 m) "Ğayətul Məram fi İlmil Kələm" adlı əsərində, Uca Allahın tənzihi haqda deyir:

 

بيانُ ما لا يجوز على الله تعالى

معتقَدُ أهلِ الحق أن الباريَ لا يُشبِه شيئاً مِن الحادثات ، ولا يُماثِله شيءٌ مِن الكائنات ، بل هو بذاته منفرِدٌ عن جميعِ المخلوقات ، وأنه ليس بجوْهرٍ ولا جسمٍ ولا عَرَضٍ ، ولا تحُلُّه الكائناتُ ، ولا تُمازِجه المحادثاتُ ، ولا له مكانٌ يَحْوِيه ، ولا زمانٌ هو فيه ، أوَّل لا قبلَ له ، وآخِرٌ لا بعدَ له ، ليس كمثْلِه شيءٌ وهو السميعُ البصير

 

“Allah haqqında caiz olmayan şeylərin açıqlaması:

 

Haqq əhlinin etiqadı budur: Əl Bəri (Allah) yaradılmışlardan heç nəyə bənzəməz, varlıqlardan heç bir şey onun misli/bənzəri ola bilməz.

O, zatıyla bütün məxluqatdan münfəriddir/ayrıdır. O, cövhər, cism və araz deyil.

Varlıqlar ona hulul etməz/daxil olmaz. Yaradılmışlar Ona qarışmaz.

Onu əhatə edən bir məkan, Onun içində olduğu bir zaman yoxdur.

Əvvəli olmayan ilk, sonu olmayan axirdir. Onun bənzəri heç bir şey yoxdur. O, eşidən və görəndir.”

 

Qaynaq: Seyfuddin Əl Amidi: Ğayətul Məram fi İlmil Kələm: 158-159

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1424/2004

[Usuli]

Məşhur Şafi fəqihi İzzuddin bin Abdis Səlam (577-660 h/1181-1262 m) Əqidə mövzusunda qələmə aldığı "Əl Milhə fi İtiqadi Əhlil Haqq" adlı risaləsində deyir:

 

وليس بجسمٍ مصوَّرٍ ، ولا جوهرٍ محدودٍ ولا مقدَّرٍ ، ولا يُشبِه شيئاً ولا يُشبِهه شيءٌ ، ولا تُحِيط به الجهاتُ ، ولا تكْتنِفه الأرضونَ ولا السماواتُ ، كان قبْلَ أنْ كوَّن المكانَ ، ودبَّر الزمانَ ، وهو الآن على ما عليه كانَ

 

“(Allah) forması olan bir cism, məhdud və miqdarları müəyyən olan bir cövhər deyildir.

Heç bir şeyə bənzəməz, heç bir şey də Ona bənzəməz. Cəhətlər (alt, üst, sağ, sol, arxa və ön), yerlər və göylər Onu əhatə etməz.

Məkan və zamanı yaratmadan öncə də vardı. Hal hazırda da əvvəl olduğu kimidir.”

 

Qaynaq: İzzuddin bin Abdis Səlam: Rəsəil fit Təvhid (Əl Milhə): 11

Dəməşq: Darul Fikr: 1415/1995
 

[Usuli]

Məşhur təfsirçi Əbu Abdillah Əl Qurtubi (600-671 h/1204-1274 m) "Əl Əsnə fi Şərhi Əsməilləhil Husnə" adlı əsərində, uca Allaha "cəhət və məkan isnad etmənin batilliyi" haqda, şeyxlərinin görüşünün izahında deyir:

 

تعالى الله - جلَّ وعزَّ - وتنزَّه عن الجهة والمكان

 

“Allah - cəllə və azzə - cəhət və məkandan münəzzəhdir.”

 

Qaynaq: Əbu Abdillah Əl Qurtubi: Əl Əsnə: 2/144

Darus Sahabə: 1416/1995

 

Müəllif eyni kitabında, Uca Allahın ərşə istivası haqda elm əhlinin ondan çox görüşünü zikr edir və istivanın məkan tutma mənasında olduğunu söyləyənləri mücəssim adlandırır:

 

والثامن : قول المجسمة : أنه سبحانه على العرش بمعنى استقرارِ الكائنِ في المكان ، سبحانه عن ذلك

 

“Səkkizinci görüş: Bu, Mücəssimənin görüşüdür. Onlar deyirlər: "Uca Allah ərşə, "varlığın məkanda istiqrarı" mənasında istiva etmişdir". Allah bundan münəzzəhdir.”

 

Qaynaq: Əbu Abdillah Əl Qurtubi: Əl Əsnə: 2/124

Darus Sahabə: 1416/1995

 

Məşhur təfsirində isə, "Ayətul Kursi"ni açıqlarkən "Əl Aliy" (Uca) kəliməsinin izahında deyir:

 

يُراد به علوُّ القَدْر والمَنْزِلة لا علوُّ المكان ؛ لأنَّ اللهَ منزَّهٌ عن التحيُّز. وحكى الطبريُّ عن قومٍ أنهم قالوا : هو العلِيُّ عن خلْقِه بارتفاعِ مكانِه عن أماكنِ خلْقه

قال ابن عَطِيّةَ : وهذا قولُ جهلةٍ مجسِّمينَ ، وكان الوجه ألَّا يُحكى

 

“Bununla mərtəbə və mənzilə/məqam ucalığı qəsd edilmişdir, məkan ucalığı deyil. Çünki, uca Allah məkanda yer tutmaqdan münəzzəhdir!

Tabəri bir qrupdan onların belə dediyini nəql etmişdir: "O, məkanının məxluqatının məkanından yüksək olması ilə məxluqatından ucadır".

İbn Atiyyə bu görüş haqda belə demişdir: "Bu, mücəssimədən olan cahillərin görüşüdür və nəql edilməməsi lazımdır.”

 

Qaynaq: Əbu Abdillah Əl Qurtubi: Əl Cami li Əhkəmil Quran: 4/279

Beyrut: Ər Risələ: 1427/2007
 

[Usuli]

Məşhur müfəssir Əbu Həyyan Əl Əndəlusi (654-745 h/1256-1344 m) özünün "Əl Bəhrul Muhit" adlı təfsirində Maidə surəsi 64-cü ayəni açıqlarkən deyir:

 

مُعتقَد أهلِ الحقِّ أنَّ اللهَ تعالى ليس بجسْمٍ وَلَا جارِحةَ لَه ، وَلَا يُشبِه بِشيْءٍ مِن خَلقِه ، وَلَا يُكَيَّفُ ، وَلَا يَتحَيَّز ، وَلَا تَحُلُّه الحَوادِثُ ، وكُلُّ هَذا مُقَرَّر في عِلم أصولِ الدِّين

 

وقال قومٌ مِنهم القَاضي أبو بكر بن الطَّيِّب : هذه كلُّها صِفَاتٌ زَائِدةٌ عَلى الذَّات ، ثابِتةٌ لِلّه تَعالى مِن غَير تَشبيهٍ ولَا تَجديد

وقال قومٌ مِنهم الشَّعْبِي ، وابنُ المُسَيَّب ، والثَّوْري : نُؤمِن بِها وَنُقِرُّ كَما نَصَّتْ ، وَلَا نُعَيِّنُ تَفسيرَها ، ولا يُسبَق النظَر فيها

 

“Haqq əhlinin etiqad etdiyi budur ki, uca Allah cism deyildir, onun bir orqanı da yoxdur, yaratdıqlarından heç bir şeyə bənzəməz, Ona keyfiyyət verilməz, məkan tutmaz, yaradılmışlar ona hulul etməz. Bütün bunlar üsuluddin (əqidə) elmində prinsip olaraq qəbul edilmişdir...

 

... Qazi Əbu Bəkr bin Ət Tayyib (Əl Bəqilləninin) də aralarında olduğu bir qrup demişdir: "Bütün bunlar Zatdan əlavə sifətlərdir, bənzədilmə və yenilik iddiası olmadan Allah Təala haqda sabitdir."

Əş Şabi, (Səid) bin Əl Museyyəb, (Sufyan) Əs Səvrinin də aralarında olduğu bir qrup demişdir: Onlara iman edir, nasslarda gəldiyi kimi onları iqrar edirik. Onlara müəyyən bir təfsir vermirik, bunlar haqda rəy bildirilməz.”

 

Qaynaq: Əbu Həyyan: Əl Bəhrul Muhit: 3/534-535

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1413/1993
 

[Usuli]

Şafilərdən Tacuddin Əs Subki (727-771 h/1327-1370 m) Əbu Mənsur Əl Maturidiyə nisbət edilən əqidə mətninin şərhində deyir:

 

ولو قال الإنسان : لا أعرِف اللهُ في السماءِ أم في الأرضِ ، قالتِ الحنفيةُ يكفُر ، لأنه يُوهِم المكانَ

وكذا العرشُ ، ولو قال : لا أَعرِف أهو  في العرشِ أم غيرِه

 

“Əgər bir insan “Allah göydədir, yoxsa yerdədir, mən bunu bilmirəm” desə, Hənəfilərə görə kafir olar. Çünki, bu sözüylə Allahın məkanda olduğu vəhmi oyandırmışdır.

Ərş haqqında da eynisini demək olar. Əgər “Allah ərşdədir, yoxsa yox, mən bunu bilmirəm” deyərsə (kafir olar).”

 

Qaynaq: Tacuddin Əs Subki: Əs Seyful Məşhur fi Şərhi Aqidəti Əbi Mansur: 56

İstanbul: 1421/2000

[Usuli]

Hənəfilərdən İbn Nuceym Əl Misri (v. 970 h/1563 m) "Mürtəddlərin hökmləri" adlı babda, insanı İslamdan çıxaran sözlər haqda danışarkən deyir:

 

وبإثباتِ المكانِ لله تعالى ، فإن قال الله في السماءِ فإن قصد حكايةَ ما جاءَ في ظاهرِ الأخبارِ لا يكفُر وإن أرادَ المكانَ كفَر ، وإن لم يكن له نيةٌ كفَر عند الأكثر ، وهو الأصحُّ وعليه الفتوى

 

“Həmçinin uca Allaha məkan nisbət etməklə də insan küfrə girər.

Əgər bir kimsə "Allah səmadadır" deyərsə:

1. Bununla nassların zahirini nəql etməyi qəsd edərsə kafir olmaz.

2. Bununla məkan qəsd edərsə kafir olar.

3. Heç bir niyyət olmadan deyərsə alimlərin əksəriyyəti qatında kafir olar. Səhih olan görüş budur və fətva bu cür verilər.”

 

Qaynaq: İbn Nuceym: Əl Bəhrur Raiq Şərhu Kənzid Dəqaiq: 5/202-203

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1418/1997

 

Qeyd: Bu görüşü Hənəfi alimlərindən Şeyxi Zadə Abdur Rahman bin Muhamməd bin Suleyman (v. 1078 h/ 1667 m) "Məcmaul Ənhur fi Şərhi Multəqal Əbhur" adlı əsərində təqrirən rəvayət etmişdir.

Həmçinin bu görüş Hindistanda 23 Hənəfi fəqihi tərəfindən hazırlanmış "Əl Fətavəl Hindiyyə" adlı əsərdə də təsdiq edilərək nəql edilmişdir.

Yenə də buna bənzər bir fətva əsrlər öncə böyük Hənəfi alimi Fəxruddin Qazi Xan (v. 596 h/1196 m) tərəfindən məşhur "Fətəva Qazi Xan" adlı əsərinin "riddət babında" qeyd edilmişdir.
 

[Usuli]

Hənəfilərdən Əbul Muntəhə Əl Məğnisəvi (v.1000 h/1592 m) İmam Əbu Hənifənin Allaha məsafə olaraq yaxınlığın qeyri mümkünlüyü haqqında sözlərini belə açıqlayır:

 

لأنَّ القرْبَ والبُعْدَ مِن هذا الطريق لا يُتَصوَّر إلا في المتمكّن والمتحيّز في مكانٍ وجهةٍ ، والله تعالى منزَّه عن المكان والحيّز والجهة ، لأنه تعالى ليس بجوْهر ولا عرَض

 

“Əbu Hənifə deyir: “Uca Allahın (qula) yaxınlığı və uzaqlığı məsafənin uzun və ya qısalığı baxımından deyildir”.

Mağnisəvinin şərhi: Çünki, bu baxımdan yaxınlıq və uzaqlıq ancaq məkan tutan, bir məkan və cəhətdə yerləşən kimsə haqqında düşünülə bilər.

Halbuki uca Allah məkandan, yer tutmaqdan və cəhətdə olmaqdan münəzzəhdir! Çünki, uca Allah nə cövhər nə də araz deyil.”

 

Qaynaq: Əbul Muntəhə Əl Məğnisəvi: Şərhu Kitəbil Fiqhil Əkbər: 49

İstanbul: Məktəbətu Yəsin: 1432/2011

[Usuli]

Hənbəlilərdən İbnul Fəqih Qissa adıyla məşhur olan Abdul Bəqi Əl Məvəhibi (1005-1071 h/1596-1661 m) əqidəylə bağlı yazdığı "Əl Ayn vəl Əsər fi Aqaidi Əhlil Əsər" isimli risaləsində deyir:

 

ويجب الجزمُ بأنَّ اللهَ تعالى ليس بجوْهرٍ، ولا جسمٍ ، ولا عرَضٍ ، ولا تحلُّهُ الحوادثُ ، ولا يحُلُّ فى حادثٍ ، ولا ينحصِر فيه ، فمَن اعتقد أو قال : " إن الله بذاته فى مكانٍ " فكافرٌ

بل يجب الجزمُ بأنه سبحانه وتعالى : بائنٌ مِن خلقِه ، فكان ولا مكانَ ، ثم خلَق المكانَ ، وهو كما كان قبلَ خلقِ المكانِ ، ولا يُعرَف بالحواسِّ ، ولا يُقاس بالناس ، فهو الغنيُّ عن كلِّ شيءٍ ، ولا يستغني عنه شيءٌ ، ولا يُشبِه شيئًا ، ولا يُشبِهه شيءٌ

 

“Uca Allahın cövhər, cism, araz olmadığına, yaradılmışların Ona, Onun da hərhansı bir yaradılmışa hulul etməyəcəyinə (daxil olmayacağına) və onda münhasir (məhdudlaşmış) olmayacağına qəti şəkildə inanmaq vacibdir.

Kim "Allah zatıyla bir məkandadır" deyər və ya belə etiqad edərsə kafirdir!

Əksinə, uca və münəzzəh olan Allahın məxluqatından ayrı olduğuna inanmaq lazımdır.

O varkən məkan yoxdu. Sonra məkanı yaratdı. O, hal hazırda məkanı yaratmadan öncəki kimidir. O, hisslərlə tanınmaz. İnsanlarla müqayisə edilməz.

O, hər şeydən mustağnidir (ehtiyacsızdır). Heç bir şey Ondan mustağni deyildir. Heç bir şeyə bənzəməz. Heç bir şey də Ona bənzəməz.”

 

Qaynaq: Abdul Bəqi Əl Məvəhibi: Əl Ayn vəl Əsər: 34

Darul Məmun lit Turəs: 1407/1987

 

[Usuli]

Bəzi cahillər qatında hüccət sayılan “ilk üç əsr” əhlindən olan, öz dövründə Quran mənaları elmində imam sayılan Huseyn bin Fadl Əl Bəxəlinin (178-282 h/794-895 m) görüşünü Abdul Bəqi Əl Məvəhibi bu cür nəql edir:

 

كما اشتهَر مِن جوابِ أبي علي الحسينِ بنِ الفضْلِ البَجَلِي ، عن الاستواء ، فقال : لا نعرِف أنْباءَ الغيْب إلا ما كُشِف لنا ، وقد علَّمنا جل ذكره أنه استوى على عرشه ، لم يُخبر كيف استوى ، ومَن اعتقَد أنَّ اللهَ مفتقِرٌ للعرْش ، أو لغيْره مِن المخلوقات ، أو أن استواءَه على العرش , كاستواء المخلوقاتِ على كرسيه ، فهو ضالٌّ مبتدع ، فكان الله ولا زمانَ ولا مكانَ ، وهو الآن على ما عليه كان

 

“Əbu Ali Əl Huseyn bin Fadl Əl Bəxəlinin istiva haqda suala verdiyi cavab məşhurdur: Biz, qeybdən ancaq bizə açıqlanan qədərini bilirik. Uca Allah bizə ərşinin üzərinə istiva etdiyini xəbər vermiş, lakin necə istiva etdiyini bildirməmişdir.

Kim Allahın ərşə, yaxud da başqa bir məxluqa ehtiyacı olduğunu və ya onun istivasının məxluqatın öz kürsüsünə istivası kimi olduğunu düşünərsə sapıq bidətçidir.

Çünki, Allah varkən nə zaman, nə də məkan yoxdu və Allah hal hazırda əvvəl olduğu kimidir. (məkan və zamandan münəzzəhdir)”

 

Qaynaq: Abdul Bəqi Əl Məvəhibi: Əl Ayn vəl Əsər: 60

Darul Məmun lit Turəs: 1407/1987

[Usuli]

Malikilərdən Əbul Həsən Əs Safaqisi (1053-1118 h/1643-1706 m) özünün "Təqribul Bəid Şərhu Cəvhəratit Təvhid" kitabında deyir:

 

والتّوحِيد : أنْ تُثبِت ذاتاً مَوصوفةً بالصفاتِ ، منَزَّهةً عن النقائص ، مخالِفةً للحوادث . قال بعضُ الحكماء : أصول التوحيد أربعةٌ

أوّلها : العِلم بوحدانيّة الله تعالى

والثاني : أنْ تعلَمَ أنّه منزَّهٌ عن الكيفيّة

والثالث : أنْ تعلَمَ أنّه مُتَعالٍ عن الكمِّيّة

والرابع : أنْ تعلَمَ أنّه مُتَعالٍ عن الأيْنيّة

 

“Tövhid – Sənin sifətlərlə vəsf edilmiş, nöqsanlardan münəzzəh, yaradılmışlardan fərqli bir Zatı isbat etməndir.

Hikmət əhlindən bəziləri belə deyiblər: Tövhidin əsas prinsipləri dörddür:

1. Uca Allahın vahidliyini bilmək.

2. Allahın keyfiyyətdən/necəlikdən münəzzəh olduğunu bilmək.

3. Allahın kəmiyyətdən/saydan münəzzəh olduğunu bilmək.

4. Allahın eyniyyətdən/məkanda olmaqdan münəzzəh olduğunu bilmək.”

 

Qaynaq: Əbul Həsən Əs Safaqisi: Təqribul Bəid: 38

Beyrut: Muəssəsətul Məarif: 1429/2008
 

[Usuli]

Sələfilər qatında "Əsrin muhəddisi" olaraq tanıdılan Nasiruddin Əl Əlbəni, Allaha məkan nisbəti haqqında:

 

قلت : نسبة المكان إلى الله تعالى مما لم يرِد في الكتاب والسنة ولا في أقوال الصحابة وسلف الأمة ، واللائق بنهْجهم ، أن لا ننسبه إليه تعالى خشية أن يوهم ما لا يليق به عز وجل

 

“Mən (Əlbəni) deyirəm: Uca Allaha məkan nisbət edilməsi, Kitab və Sünnədə varid olmadığı kimi, Səhabə və Ümmətin sələfində də mövcud deyil!

Onların yoluna uyğun olan, Allaha - azzə və cəll - layiq olmayan bir şey vəhm etdirmə təhlükəsi səbəbilə Ona məkan nisbət etməməmizdir.”

 

Qaynaq: Nasiruddin Əl Əlbəni: Muxtasarul Uluvv: 213

Məktəbətul İsləmi: 1412/1991

[Usuli]

Fəxruddin Ər Razi (544-606 h/1150-1210 m) uca Allaha cəhət və məkan nisbətinin doğru olmadığı haqqında çoxsaylı dəlillər qeyd edir və onlardan bəzilərini sizlərə təqdim edirəm:

 

الحجة السادسة عشرة قوله تعالى : {وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ} ، ولو كانَ في جهةِ الفوْق لكانَتِ السجدةُ تُفيد البُعْدَ مِن الله تعالى لا القُرْبَ منه ، وذلك خلافُ النَصّ

 

البرْهانُ الثامِن : لو كان علوُّ الباري تعالى على العالَم بالحيّزِ والجِهةِ لكان علوُّ تلكَ الجهةِ أكْملَ مِن علوّ الباري تعالى ، وذلك لأنَّ بتقديرِ أن يحصُل ذاتُ الله تعالى في يمينِ العالم أو يسارِه لم يكنْ موصوفًا بالعلوّ على العالم ، أما تلكَ الجهةُ التي هي جهةُ العلوّ فلا يُمكِن فرْضُ وجودِها خالياً عن هذا العلوّ ، فثبت أن تلكَ الجهةَ عاليةٌ عن العالَم لذاتِها ، وثبَت أن الحاصلَ في تلكَ الجهةِ يكون عالياً لا لذاتِه ، لكن تبْعاً لكوْنِه حاصلاً في تلكِ الجهةِ العاليةِ على العالَم ، وإذا كان كذلكَ فحينئذٍ يَلزَم أن يكونَ الباري تعالى ناقصاً لذاتِه مُستكمَلاً بغيرِه ، وذلك مُحالٌ ، فثبَت أنه يَمتنِع أن يكونَ علوُّه على العالَمِ بالجهة والحيزِ

 

“On altıncı hüccət: Uca Allah buyurur: “Səcdə et və (Rəbbinə) yaxınlaş” (Əl Alaq: 96/19). Əgər (uca Allah) fövq/yuxarı cəhətdə olsaydı, səcdə (insanı) uca Allaha yaxınlaşdırmaz, əksinə uzaqlaşdırardı. Bu isə, (“Qulun Rəbbinə ən yaxın anı, səcdə halıdır” məzmunlu) nasslara müxalifdir.

 

Səkkizinci burhan/dəlil: Əgər uca Allahın aləmdən uluvvu/ucalığı məkan və cəhət yönündən olsaydı, qeyd edilən cəhətin ucalığı uca Allahın ucalığından daha kamil olardı!

Çünki, uca Allahın zatının aləmin sağında və ya solunda olduğunu təqdir etməmiz halında O, aləm üzərində ucalıqla vəsf edilmiş olmaz.

Lakin uluvv/yüksəklik cəhətinin bu ucalıqdan xali olduğunu fərz etmək mümkün deyil. Beləcə sabit olur ki, bu cəhət (uluvv/yuxarı cəhəti) zatı etibarıyla aləmdən üstündür və bu cəhətdə olan şeyin aləmdən üstünlüyü/ucalığı zatı etibarıyla deyil, aləmdən üstün olan bu cəhətdə olması səbəbilədir.

Bu halda, uca Allahın zatı etibarıyla naqis/qüsurlu, başqasıyla (cəhətlə) kamilləşən biri olduğu nəticəsi çıxar. Bu isə muhaldır/qeyri mümkündür. Beləcə sabit oldu ki, uca Allahın aləmə nisbətdə ucalığı cəhət və məkan yönüylə deyil!”

 

Qaynaq: Fəxruddin Ər Razi: Əsəsut Təqdis: 71 və 97

Daru Nuris Sabah: 2011

 

Qeyd: Razinin bu istidlalı orijinallığıyla diqqət çəkir. Onun sözünün məğzi sadə şəkildə bundan ibarətdir: Əgər bizlər “Allah aləmin sağında və ya solundadır” dedikdə deyil, yalnız üst cəhətdə olduğunu dedikdə üstün tutmuş oluruqsa, deməli bu üstünlük Allahın yox, cəhətin üstünlüyüdür. Allahın sadəcə üst cəhətdə olmaqla üstünlük qazanması, Onun öz əksikliyini cəhətin köməyiylə tamamlaması deməkdir. Bu isə, batil bir nəticədir. Cəhət Allaha deyil, Allah cəhətə ucalıq qazandırar!
 

[Usuli]

Hənəfi alimlərindən Mulla Ali Əl Qari (v. 1014 h/1606 m) uca Allaha məkan nisbəti haqqında:

 

وأما علوّه على خلْقِه المُستفاد مِن نحوِ قوله تعالى "وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ" ، فعلوُّ مَكانةٍ ومرْتبةٍ لا علوُّ مكانٍ كما هو مقرَّرٌ عندَ أهْلِ السنةِ والجماعة ، بلْ وسائرِ طوائفِ الإسلامِ مِن المعتزِلة والخوارِج وسائرِ أهلِ البدعة ، إلا طائفة مِن المجسمةِ وجهَلةِ مِن الحنابلةِ القائلينَ بالجِهَة ، تعالى الله عن ذلك علوا كبيرا

 

“...“O, qulları üzərində qahirdir” ayəsi kimi nasslarda qeyd edilən, uca Allahın məxluqatı üzərində uluvvu/ucalığı məkan yox, məqam və mərtəbə ucalığıdır. Bu qayda, Əhli Sünnət vəl Camaat, hətta İslam firqələrindən Mötəzilə, Xavaric və digər bidətçilər qatında da sabitdir!

Buna sadəcə Mücəssimlərdən bir tayfa və Hənbəlilərdən cahil bir qrup müxalifdir. Onlar Allahın bir cəhətdə olduğunu iddia edirlər. Uca Allah bundan çox münəzzəhdir.”

 

Qaynaq: Mulla Əli Əl Qari: Minahur Ravdil Əzhər Şərhu Fiqhil Əkbər: 332

Darul Bəşairil İslamiyyə: 1419/1998