Bu mövzudakı ismarıc sayı: 20

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

İslamın ilk əsrlərindən günümüzə qədər öz yarımçıq anlayışlarını Ümmətə yamamağa çalışan firqələr mövcud olmuşdur... Onların çalışma metodları isə, İslami olmaqdan daha çox müxalifləri susdurmaq üçün evindən silah çıxaran güc strukturlarının metodlarına bənzəyir.

Öz batillərini dəstəkləmək üçün babalarının uydurduğu bir xəbəri rədd etməniz, evinizdən silah çıxması, "hədis inkarçısı", "Peyğəmbəri yalanlayan" olmanız üçün yetərlidir. Bu gurultuda kimsə sizi dinləməz. Çünki siz artıq evindən silah çıxmış bir cinayətkar, Peyğəmbərin sözünü rədd edən birisiniz...

 

Ravilərə olan hörmətindən "istilqa" hədisini təshih edən, keyfi cərh və tədil edən səfehlərin olduğu bir yerdə, Müsəlmanlara hədislə Rəsulullahın sözü arasındakı fərqi izah eləmək, ravini yalanlamaqla Rəsulu yalanlamağın başqa şeylər olduğunu, hədislərdə səhihlik və zəifliyin nisbi anlayış olduğunu, alimlərin yanaşma üsullarındakı müxtəlifliyi izah etmək, hədis filtrasiyasında istifadə etdikləri "Qurana müxalif olmamaq", "Tətbiqata müxalif olmamaq", "Əqli və Dini prinsiplərə zidd olmamaq" kimi incəliklərdən bəhs etmək ciddi təlabata çevrilmişdir.

Mövzuyla bağlı bəzi yanaşmalar zikr edərək insanları bu mövzuda haqqa irşad etmək, "filan hədisi rədd edən kafirdir" şəklində qıt düşüncələrdən uzaqlaşdırmaq, anlayışlarını ağ qaradan rəngliyə çevirmək istəyirik. Tövfiq Allahdandır.
 

[Usuli]

Fəxruddin Ər Razi (544-606 h/1150-1210 m) Buxari və Müslimin rəvayət etdiyi "İbrahim peyğəmbər üç yerdə yalan danışdı" hədisi haqqında deyir:

 

أما الخبرُ الأول وهو الذي روَوه فلأنْ يُضافَ الكذِبُ إلى رُواته أولى مِن أن يُضاف إلى الأنبياءِ عليهم الصلاة والسلام

والدليل القاطع عليه أنه لو جازَ أن يكذِبوا لمصلحةٍ ويأذَنَ اللهُ تعالى فيه، فلْنجوِّز هذا الاحتمالَ في كلِّ ما أخبروا عنه ، وفي كلّ ما أخبرَ الله تعالى عنه . وذلك يُبطِل الوُّثوقَ بالشرائع وتطَّرَّقُ التهْمة إلى كلّها

 

"(İbrahimin - aleyhissəlam - yalan danışması haqda) birinci xəbərə gəlincə, sözsüz ki yalanı (hədisi nəql edən) ravilərə nisbət etmək, Peyğəmbərlərə - aleyhimussalatu vəssəlam - nisbət etməkdən daha uyğundur!

Qəti bir prinsip mövcuddur: Əgər peyğəmbərlərin hansısa bir məsləhət üçün yalan söyləmələri caizdirsə və uca Allah bu mövzuda onlara izin verirsə, o zaman bu ehtimalı peyğəmbərlərin bütün sözlərinə, Allahın xəbər verdiyi hər şeyə tətbiq edək! Belə bir şey şəriətlərin etibarını yox edər, töhmət onların tamamına yayılar!"

 

Qaynaq: Fəxruddin Ər Razi: Məfatihul Ğeyb: 22/156

Beyrut: Daru İhyəit Turasil Arabi: 1420
 

[Usuli]

Daha öncə oxucularımıza Əhməd bin Hənbəlin oğlu Abdullahın etiqad kitabı olaraq qələmə aldığı "Kitabus Sunnə" adlı əsərdən pasajlar təqdim etmişdik. Orada Abdullahın etiqadını dayandırdığı hədislərdən biri "Allahı yuxuda yaşıl bir bağda gördüm..." məzmunu daşıyırdı.

İbnul Cəvzi (508–597 h/1114–1201 m) Hənbəlilərin şeyxlərindən olan Əbul Vəfa İbn Aqildən (431-513 h/1040-1119 m) bu haqda fikrlərini təqrirən nəql edərkən, rəvayətlərin səhihliyinin yetərli olmadığını vurğulayır:

 

قال ابن عقيلٍ : هذا الحديث مقطوعٌ بإنه كذِبٌ ، ثم لا تنفَع ثقةُ الرُّواة إذا كان المتنُ مستحيلاً ، وصار هذا كما لو أخبرَنا جماعةٌ مِن المعدَّلين : بأن جملَ البزَّاز دخَل في خُرْمِ إبْرةِ الخيَّاط . فإنه لا حكمَ لصدْقِ الرُّواة مع استحالةِ خبرِهم

 

"İbn Aqil dedi: Bu hədisin yalan/uydurma olduğu qətidir! Bununla yanaşı hədisin mətni mustəhil (gerçəkliyi əqlən imkansız) olduğu zaman ravilərin güvənilir olması fayda verməz!

Bu, bir qrup adil ravinin bizə "parça satanın dəvəsi dərzinin iynəsinin dəliyinə girdi" şəklidə bir xəbər verməsi kimidir.

Belə ki, gətirdikləri xəbər mustəhil (gerçəkliyi əqlən imkansız) olduğu zaman, ravilərin doğruluğunun heç bir hökmü yoxdur!"

 

Qaynaq: İbnul Cəvzi: Dəfu Şubəhit Təşbih: 155-56

Beyrut: Darul İmam Ravvas: 1428/2007
 

[Usuli]

Qəti olan Tarixi bilgiyə əsaslanaraq hədisin rədd edilmə örnəyi. Muslimin rəvayət etdiyi hədislərdən biri belədir:

 

قال : كان المسلمون لا ينظُرون إلى أبي سفيان ولا يُقاعدونه ، فقال للنبي صلى الله عليه وسلم : يا نبي الله ثلاثٌ أعْطِنيهن ، قال : «نعم» قال : عندي أحسنُ العرب وأجملُه ، أم حبيبةَ بنتُ أبي سفيان ، أزوّجكها ، قال : «نعم» قال : ومعاوية ، تجعْله كاتباً بين يديك ، قال : «نعم» قال: وتُؤمّرني حتى أقاتِل الكفارَ ، كما كنتُ أقاتِل المسلمين ، قال : «نعم» قال أبو زميل : ولولا أنه طلَب ذلك مِن النبي صلى الله عليه وسلم  ما أعطاه ذلك ، لأنه لم يكن يسأل شيئاً إلا قال : نعم

 

"İbn Abbas dedi: (Məkkənin fəthində İslama girdikdən sonra) Müsəlmanlar Əbu Sufyanı saymır və onunla oturub durmurdular. Əbu Sufyan Nəbiyə - sallalahu aleyhi və səlləm – dedi: Ey Allahın elçisi! Mənə üç şey ver. Peyğəmbər də razılaşdı.

Əbu Sufyan dedi: Ərəblərin ən yaxşısı, ən gözəli qızım Ummu Həbibədir. Onu sənə verirəm. Peyğəmbər “bəli/tamam” dedi.

(Oğlum) Muaviyəni öz yanında katib elə. Peyğəmbər “bəli/tamam” dedi.

Məni əmir təyin et, Müsəlmanlarla savaşdığım kimi, kafirlərlədə savaşım. Peyğəmbər “bəli/tamam” dedi.

(Hədisin ravilərindən) Əbu Zumeyl dedi: Əgər o bunları istəməsəydi, Peyğəmbər verməyəcəkdi. Çünki Peyğəmbər istəkləri geri çevirməzdi."

 

Bilindiyi üzrə bu hadisə Məkkə fəthində, Hicrətin səkkizinci ilində baş verib. Rəsulullah o zaman artıq Ummu Həbibəylə evli idi və Əbu Sufyan Mədinədə onun ziyarətinə belə gəlmişdi. Dolayısıyla Məkkə fəthində Ummu Həbibəni ona yenidən zövcə olaraq təklif etməsi mümkün deyil.

 

Hənbəlilərdən İbn Hubeyrə (499-560 h/1105-1165 m) hədisin vəhm/qarışıqlıq məhsulu olduğunu söyləyir:

 

في هذا الحديث وهمٌ مِن بعض رواتِه بلا شكّ ؛ لأنَّ أهلِ التواريخ أجمعوا على أن أمَّ حبيبةَ كانت عندِ عبيْدِ الله بن جَحْش ، وولَدت له وهاجرَ بها إلى الحبَشة وهُما مسلمانِ ، ثم تنصَّر وثبتتْ على دينها ، فبعَث رسولُ الله - صلى الله عليه وسلم - فتزوَّجها ، وذلك في سنةِ سبعَ مِن الهجرة

ولا خلافَ أن أبا سفيانَ أسلمَ في فتحِ مكةَ ، ولا نحفَظ أن النبي - صلى الله عليه وسلم - أمَّر أبا سفيان

 

"Bu hədis şübhəsiz ki bəzi ravilərdən qaynaqlanan vəhmdir. Çünki Tarix əhli icma ediblər ki, Ummu Həbibə Ubeydullah bin Cahşın xanımıydı və uşaqları var idi. Müsəlman olaraq bərabər Həbəşistana hicrət etdilər. Sonra Ubeydullah Xristian oldu, Ummu Həbibə dinində səbat etdi. Rəsulullah - sallallahu aleyhi və səlləm - elçi göndərib onunla evləndi. Bu hadisə hicrətin 7 ci ilində baş vermişdir.

Əbu Sufyanın Məkkə fəthində (h. 8 ci ildə) İslama girməsi haqqında ixtilaf yoxdur. Həmçinin Peyğəmbərin Əbu Sufyanı əmir təyin etməsi haqda heç bir şey bilmirik!"

 

Qaynaq: İbn Hubeyrə: Əl İfsah an Məanis Sihah: 3/249

Darul Vatan: 1417

 

 

İbnul Qeyyim Əl Cəvziyyə (691-751 h/1292-1350) hədis haqqında çoxsaylı təvilləri zikr etdikdən sonra, təvilinin imkansızlığına və hədisdə qarışıqlıq olduğuna diqqət çəkərək deyir:

 

وبالجملةِ فهذه الوجوهُ وأمثالُها مِما يُعلَم بطلانُها واستكراهُها وغَثاثتَها , ولا تُفيد الناظرُ فيها علماً , بل النظر فيها والتعرُّضُ لإبطالِها مِن مَناراتِ العلمِ , والله تعالى أعلم بالصواب

فالصواب أنَّ الحديثَ غير محفوظِ بل وقَع فيه تخليطٌ

 

"Nəticə olaraq, zikr edilən bu açıqlamalar və bənzərləri, batilliyi, çirkinliyi, zəifliyi bəlli olan şeylərdir. Bunlar üzərində düşünmək elm qazandırmaz. Əksinə bunlara baxıb, batilliyini ortaya qoymağa çalışmaq elmin əlamətlərindəndir. Doğrusunu uca Allah bilir.

Bizə görə doğru olan budur ki, hədis olduğu kimi nəql edilməyib, qarışıqlığa yol verilib."

 

Qaynaq: İbnul Qeyyim: Ciləul Əfhəm: 285

Daru Aləmil Favaid: 1425

 

Hədis İbnul Cəvzi və İbn Hazm tərəfindən də tənqid edilib. Hətta İbn Hazm hədisin məvdu/uydurma olduğunu belə demişdir. Hədisin tənqidi nöqtəsində sözü uzatmaq mümkündür. Məqsədimiz sadəcə faktlara əsaslanıb səhih hədisin rədd edilməsinə örnək vermək idi.
 

[Usuli]

Hədis qaynaqları səhihlik səviyyəsinə görə müxtəlif siniflərə ayrılır və içlərində ən mötəbər sinif Buxari və Muslimin Səhihləridir. Lakin, bu kimi qaynaqlarda da Qurana müxalifəti qəti olan xəbərlər mövcuddur.

İbnul Qeyyim Əl Cəvziyyə (691-751 h/1292-1350) Muslimdə zikr edilən bir hədisi ayəyə müxalif olduğu üçün rədd edir:

 

ويُشبِه هذا ما وقَع فيه الغلَط مِن حديث أبي هريرةَ "خلَق اللهُ الترْبةَ يومَ السَّبْت ... " الحديث وهو في صحيحِ مسلم ، ولكن وقَع الغلَط في رفْعِه ، وإنما هو مِن قولِ كعْبِ الأحْبارِ

كذلك قال إمامُ أهلِ الحديث محمد بن إسماعيل البخاري في تاريخه الكبيرِ ، وقاله غيرُه مِن علماءِ المسلمين أيضاً

وهو كما قالوا ، لأنَّ اللهَ أخبَر أنه خلَق السماواتِ والأرضَ وما بيْنَهما في ستةِ أيامٍ ، وهذا الحديث يقتضي أن مدَّةَ التخليق سبعةَ أيامٍ ، والله تعالى أعلم

 

“Bunun bir bənzəri də Əbu Hureyrədən nəql edilən hədisdəki xətadır. "Uca Allah torpağı şənbə günü yaratdı..."

Hədis Muslimin Səhihindədir. Ancaq onun Peyğəmbərə nisbəti xətadır. Bu, Kab bin Əl Əhbarın sözüdür.

Bunun belə olduğunu hədis əhlinin imamı Muhəmməd bin İsmail Əl Buxari "Ət Tarixul Kəbir" əsərində demişdir. Bunu həmçinin İslam alimlərindən digərləri də söyləmişlər.

Məsələ onların dediyi kimidir! Çünki, uca Allah ayədə göyləri, yeri və ikisi arasında olanları altı gündə yaratdığını bildirmişdir. Bu hədis isə yaratmanın (altı yox) yeddi gündə baş verdiyini göstərir (Dolayısıyla rədd edilməlidir). Uca Allah daha gözəl bilir.”

 

Qaynaq: İbnul Qeyyim: Əl Mənərul Munif fis Sahih vad Daif: 84-86

Hələb: Məktəbətul Mətbuatil İsləmiyyə: 1390/1970

[Usuli]

Buxaridə zikr edilən məşhur "meymun" xəbəri İslamın ümumi prinsiplərinə zidd olduğu üçün alimlərin bir qismi tərəfindən rədd edilmişdir.

 

عن عمروِ بن مَيمون قال : رأيتُ في الجاهلية قِرْدةً اجتمع عليها قَرَدةٌ ، قد زَنت ، فرجَموها ، فرجَمتُها معهم

 

"Amr bin Meymun dedi: Cahiliyyədə belə bir hadisəyə şahid oldum. Bir meymun zina etmişdi. Digər meymunlar toplanıb onu daşqalaq etdilər. Məndə onlara qoşulub daş atdım."

 

Xəbərlə bağlı bir çox suallar meydana çıxmışdır. Heyvanlar mükəlləfdirmi? Meymunlarda səhih nigahın şərtləri nədir ki, bunun xaricindəkilər zina sayılsın? Heyvanlara hədd tətbiq edilərmi? Amr meymunun məhz zina səbəbilə daşlandığını necə anladı və s...

Hədis hansı məqsədlə zikr edilib? Təvili mümkündürmü? Məqsədimiz bunu müzakirə etmək və ya təvilini müzakirə deyil. Məqsədimiz İslamın ümumi prinsiplərinə dayanaraq hədisin rədd edilməsinə örnək verməkdir.

 

Maliki alimlərindən İbn Abdil Bərr (368-463 h/978-1071 m) xəbərin mətnindəki problem və rədd edilməsi haqda deyir:

 

وهذا عند جماعةِ أهلِ العلم مُنكرٌ إضافة الزنا إلى غيرِ مكلفٍ ، وإقامة الحدود في البهائم ، ولو صحَّ لكانوا مِن الجنِّ ، لأنَّ العباداتِ في الجن والإنس دونَ غيرهما

 

"Bu xəbər, zina felini mükəlləf olmayan varlıqlara nisbət və heyvanlara hədd uyğulanması məzmunu səbəbilə elm əhlindən bir qrup qatında münkərdir.

Əgər səhih olsaydı, orada zikr edilənlər cinlər olardı. Çünki ibadətlər ancaq cin və insanlar üçündür."

 

Qaynaq: İbn Abdil Bərr: Əl İstiab: 3/1206

Beyrut: Darul Cil: 1412/1992

 

 

Sələfilərin məşhur hədisçisi Nasiruddin Əl Əlbəni bu xəbər barədə deyir:

 

هذا أثرٌ منكرٌ ، إذ كيف يمكنُ لإنسانٍ أن يعلَمَ أن القِرَدة تتزوَّج ، وأن مِن خُلقهم المحافظةَ على العرضِ ، فمن خان قتَلوهُ ؟! ثم هبّ أن ذلك أمرٌ واقعٌ بينها ، فمن أين علِم عمرو بن ميمون أن رجمَ القردةِ إنما كان لأنها زنت

 

"Bu xəbər münkərdir. İnsan, meymunların evləndiyini, onların xilqət olaraq namuslarını qoruduqlarını və xəyanət edəni öldürdüklərini necə bilə bilər? Sonrada bunun onlar arasında reallaşdığını iddia edər..

Amr bin Meymun meymunun daşqalaq edilməsinin məhz zina etdiyi üçün olduğunu hardan bildi?"

 

Qaynaq: Muxtasaru Sahihil Buxari: 2/535
 

[Usuli]

İbnul Qeyyim Əl Cəvziyyə (691-751 h/1292-1350) hədisin reallığa, hisslərə zidd olması səbəbilə rəddinə örnəklər verərkən deyir:

 

إذا عطَس الرجل عند الحديث فهو دليلُ صدقه

 

هذا وإن صحَّح بعضُ الناس سندَه ، فالحسُّ يشهَد بوضْعِه ، لأنا نُشاهِد العَطَّاسَ والكَذِب يعمَل عمَلَه ! ولو عطَس مئةُ ألفِ رجلٍ عند حديثٍ يُروى عن النبي صلى الله عليه وسلم لم يحكَم بصحَّتِه بالعُطاس , ولو عطَسوا عند شهادةِ زورٍ لم تُصدَّق

 

"Hədis: "İnsanın danışdığı zaman asqırması onun doğru söylədiyinə dəlildir"
 

Bəzi insanlar bu hədisin sənədini səhih saysalar da, hiss/reallıq bu hədisin uydurma olduğuna dəlalət edir!

Çünki bizlər insanın çox asqırıb, bununla yanaşı yalan söyləndiyinə şahid oluruq.

Əgər Peyğəmbərin bir hədisi rəvayət edildikdə min nəfər asqırsa, asqırma səbəbilə hədisin səhihliyinə hökm edilməz. Həmçinin yalan şahidlik zamanı asqırsalar sözləri təsdiq edilməz!"

 

Qaynaq: İbnul Qeyyim: Əl Mənərul Munif fis Sahih vad Daif: 51

Hələb: Məktəbətul Mətbuatil İsləmiyyə: 1390/1970
 

[Usuli]

Məşhur Hənbəli mücəssim Qadi Əbu Yala (380-458 h/990-1066 m) "İbtalut Təvilat" adlı kitabında bir hədis nəql edərək onun haqqında görüşləri zikr edir:

 

عَنْ قَتَادَةَ ، عَنْ عِكْرِمَةَ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ ، عَنِ النَّبِيِّ  صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ : أَنَّهُ رَأَى رَبَّهُ ، عَزَّ وَجَلَّ ، شَابًّا أَمْرَدَ جَعْدًا قَطَطًا فِي حُلَّةٍ خَضْرَاءَ

 

وأنا مُحَمَّد بن عبيد الله الأنصاري ، قَالَ : سمعت أَبَا الحسن عبيد الله بن مُحَمَّد بن معدان ، يَقُول : سمعت سُلَيْمَان بن أَحْمَد يَقُول : سمعت ابن صدقة الحافظ ، يَقُول : من لم يؤمن بحديث عكرمة فهو زنديق

وأنا مُحَمَّد بن سُلَيْمَان ، قَالَ : سمعت بندار بن أَبِي إسحاق ، يَقُول : سمعت علي بن مُحَمَّد بن إبان ، يَقُول : سمعت البرذعي ، يَقُول : سمعت أَبَا زرعة الرازي، يَقُول : من أنكر حديث قتادة ، عن عكرمة ، عن ابن عباس ، قَالَ : قَالَ رسول الله  صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ : رأيت ربي، عَزَّ وَجَلَّ، " فهو معتزلي

فقال أَحْمَد بن حنبل : هَذَا حديث رواه الكبر عن الكبر عن الصحابة ، عن النبي  صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، فمن شك فِي ذَلِكَ أو فِي شيء منه فهو جهمي لا تقبل شهادته ، ولا يسلم عليه ، ولا يعاد فِي مرضه

 

"Hədis: Qatadə İkrimədən o da İbn Abbasdan Nəbinin Rəbbini - azzə və cəll - yaşıllıqda, üzünə tük çıxmamış, qıvrımsaç gənc oğlan surətində gördüyünü nəql etmişdir...

 

Muhəmməd bin Ubeydillah Əl Ənsari: Əbul Həsən Ubeydullah bin Muhəmməd bin Mədənin belə dediyini eşitdim: Suleyman bin Əhməd dedi: Hafiz İbn Sadaqa belə dedi: İkrimənin hədisinə iman etməyən zındıqdır!

Muhəmməd bin Suleyman: Bəndər bin Əbi İshaqın belə dediyini eşitdim: Əli bin Muhəmməd bin Əbanının belə dediyini eşitdim: Bərzainin belə dediyinin duydum: Əbu Zura Ər Razi dedi: Kim Qatadənin İkrimə - İbn Abbas kanalıyla Peyğəmbərdən  rəvayət etdiyi "Rəbbimi - azzə və cəllə - gördüm..." hədisini inkar edərsə mütəzilidir!

Əhməd bin Hənbəl dedi: Bu hədisi böyük adamlar səhabənin böyüklərindən nəql ediblər. Onlarda bunu Nəbidən alıblar. Kim bu hədisdə və ya bunun bir hissəsində şübhə edərsə cəhmidir, şəhadəti qəbul edilməz, salam verilməz, xəstəykən ziyarətinə gedilməz."

 

Qaynaq: Qadi Əbu Yala: İbtalut Təvilat li Əxbəris Sifat: 144

Kuveyt: Dar İləfid Dəvliyyə

 

Gördüyümüz kimi bəzilərinə görə bu hədis o qədər güclüdür ki, onu rədd edən zındıq, cəhmi, mütəzili sayılır... Lakin biz eyni zamanda bilirik ki, hədis bir çox alim tərəfindən qəti şəkildə rədd edilib, münkər və uydurma sayılmışdır. Hətta bəzi alimlər bu sözlərin tam əksinə "zındıq bu hədisə inanmayan deyil, inanandır" şəklində ifadələr işlətmişlər. Zənnimcə çox yerində ifadədir...

Ortada bir hədis var. Birilərinə görə onu qəbul etməmək zındıqlıqkən, digər alimlərə görə onu qəbul etmək zındıqlıqdır... Bu hədis, səhihlik anlayışının nisbilik daşıdığının ən gözəl örnəklərindəndir. 
 

[Usuli]

Fəxruddin Ər Razi (544-606 h/1150-1210 m) Əhəd hədislərin Dinin təməllərində hüccətliyi haqqında deyir:

 

فنقول أما التمسُّك بخبرِ الواحد في معرفةِ الله تعالى فغيرُ جائز يدُلُّ عليه وجوهٌ

الأول : أن أخبارَ الآحاد مظنونةٌ , فلم يجزْ التمسُّك بها في معرفةِ الله تعالى وصفاتِه , وإنما قلْنا إنها مظنونةٌ , وذلك لأنا أجْمعنا على أن الرواةَ ليسوا مَعصومِين

وكيف والروافض لما اتَّفقوا على عصمةِ عليٍ رضي الله عنه وحدَه فهؤلاءِ المحدثون كفَّروهم , فإذا كان القولُ بعصمةِ علي رضي الله عنه يُوجِب عليهم تكفيرَ القائلين بعصمةِ علي فكيف يُمكنهم عصمةُ هؤلاءِ الرواة

وإذا لمْ يكونوا معصومِين كان الخطأ عليهم جائزًا ، فحينئذ لا يكون صدقُهم معلومًا ، بل مظنونًا ، فثبَت أن خبرَ الواحد مظنونٌ ، فوجَب أن لا يجوز التمسكُ به ؛ لقوله تعالى : {إِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا} ولقوله تعالى في صفة الكفار : {إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ} , ولقوله : {وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ} , ولقوله : {وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ} . فتُرِك العملُ بهذه العمومات في فروعِ الشريعة ؛ لأنَّ المطلوبَ فيها الظنُّ ، فوجب أن يبقى في مسائل الأصول على هذا الأصل

والعجَب مِن الحشَوية أنهم يقولون : الاشتغال بتأويل الآيات المتشابهة غيرُ جائز , لأنَّ تعْيِينَ ذلك التأويلِ مظنون . والقول في القرآن بالظنّ لا يجوز , ثم إنهم يتكلَّمون في ذات الله تعالى وصفاته بأخبارِ الآحاد ، مع أنها في غايةِ البُعْد عن القطْع واليقِين

فإذا لمْ يجوّزوا تفسيرَ ألفاظ القرآن بالطريق المظنونِ فبأنْ يمتنِعوا عن الكلام في ذاتِ الحق تعالى وفي صفاته ، بمجرَّدِ الروايات الضعيفةِ أولى

 

الثاني : إن أجلَّ طبقاتِ الرواة قدْراً ، وأعلاهم منصَباً : الصحابة . ثم إنا نعلَم أن رواياتِهم لا تُفيد القطْعَ واليقينَ . والدليل عليه : أن هؤلاءِ المحدثينَ روَوا عنهم : أن كلَّ واحدٍ مِنهم طعَن في الآخر ، ونسبَه إلى ما لا ينبغي

أليس مِن المشهور : أن عمرَ طعَن في خالدِ بن الوليد , وأن ابنَ مسعودٍ وأبا ذرّ كانا يُبالغان في الطعْن في عثمان , ونُقِل عن عائشة – رضي الله عنها – أنها بالغَتْ في الطعْن في عثمان؟

وأليس أن عمرَ قال في عثمان : إنه كلَّف بأقاربه , وقال في طلحةَ والزبيرِ أشياءَ أخر تجري هذا المجرى؟

أليس أن علياً  رضي الله عنه – سمِع أبا هريرة يوماً كان يقول : أخْبرني خليلي أبو القاسم , فقال له علي : متى كان خليلا لك ؟

أليس أن عمرَ – رضي الله عنه – نهَى أبا هريرةَ عن كثرة الرواية ؟ أليس أن ابنِ عباس طعَن في خبْر أبي سَعِيد في الصرْف ، وطعَن في خبر أبي هريرةَ في غَسْل اليدين؟ وقال : كيف يصنع بِمهرْاسِنا ؟

أليْسَ أنَّ أبا هُريرَةَ لما روى : [ مَن أصْبح جُنبا فلا صومَ لهُ ] طَعنوا فِيه

أليْسَ أنَّ ابن عمرَ لما روى [ إنَّ الميِّتَ ليُعذَّبُ بِبُكاء أهلِه ] طعنتْ عائشة فيه ، واستدلتْ بقوله تعالى { ولا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى } , أليْسَ أنهُم طَعنوا في خَبرِ فاطِمةَ بنت قيْس و قالوا : لا نَدَع كتابَ ربِّنا ولا سنَّة نبيِّنا بقول امرأةٍ لا ندْرِي أصدقتْ أمْ كذبتْ

أليْسَ أن عمرَ طالبَ أبا مُوسى الأشعري في خبر الاسْتِئذان بالشاهِدِ و غلَّظ الأمر فيه ؟ أليْسَ أنَّ علياً كان يسْتحْلِف الرواة ؟ أليْسَ أنَّ علياً قال لعمرَ في بعضِ الوقائع : إنْ قاربُوكَ فقدْ غشُوكَ ؟

واعْلَمْ أنَّك إذا طالعْتَ كُتبَ الحَديثِ وجدْتَ مِن هذا الباب ما لا يُعد ولا يُحصى

إذا ثبَتَ هذا فنقول : الطاعنُ إنْ صدَق فقدْ توجَّهَ الطعن في المَطعونِ ، وإنْ كذَب فقدْ توجَّهَ على الطاعنِ ، فكيْفَ كان فالطعن لازمٌ ، إلا أنا إذا قلْنا : إنَّ الله تعالى أثْنى على الصحابة في القرآنِ على سبيلِ العموم ، وذلك يُفيد ظنَّ الصدْق ، فلهذا الترجُّحِ قبِلْنا روايتهم في فروعِ الشريعةِ ، أما الكلامُ في ذاتِ اللهِ تعالى وفي صفاتِه فكيْفَ يُمكن بناؤه على هذه الروايةِ الضعيفةِ ؟

 

الثالثُ : وهو أنَّه قد اشتهَر فيما بين الأمة أنَّ جماعةً مِن المَلاحدة وضَعوا أخباراً منكَرةً ، واحتالوا في ترْوِيجها على المُحدِّثين ، والمحدثونَ لسلامة قلوبهم ما عرَفوها ، بل قبِلوها ، وأي منكرٍ فوقَ وصْفِ الله تعالى بما يقدَح في الإلهية ويُبطل الربوبية ؟! فوجب القطع في أمثال هذه الأخبار بأنها موضوعة

وأما البخاري ومسلم رحِمهما الله فهُما ما كانا عالميْن بالغيبِ ، بلْ اجتهدَا واحتاطَا بمِقدار طاقتِهما ، فأمَّا اعتقادُ أنهما علِما جميعَ الأحوالِ الواقعةِ في زمانِ الرسولِ عليْهِ السلامُ إلى زماننا فذلك لا يقُولهُ عاقِل ، فغايةُ ما في البابِ أنا نُحسِن الظنَّ بهما وبالذِينَ رويا عنهم ، إلا أنا إذا شاهَدنا خبراً مشتمِلاً على منكرٍ لا يُمكن إسنادُه إلى الرسولِ عليه السلامُ قطعْنَا بأنَّه مِن أوضاعِ الملاحدة ومِنْ ترويجاتهم على أولئك المحدثين

 

الرابع : أن هؤلاءِ المحدثينَ يُجرّحون الرواةَ بأقلّ العِلَل ؛ أنه كان مائلاً إلى حبّ علي فكان رافضياً فلا تُقبَل روايتُه ، وكان معبَد الجُهَني قائلاً بالقَدَر فلا تُقبَل روايته ، فما كان فيهم عاقل يقول : إنه وصَف اللهَ تعالى بما يُبطِل إلهيَّته وربوبيَّته فلا تُقبَل روايتُه ، إنَّ هذا مِن العَجائب

 

الخامسُ : أنَّ الرواة الذين سمِعوا هذه الأخبارَ مِن الرسولِ عليْهِ السلامُ ما كتَبوها عنْ لفظ الرسولِ ، بل سمِعوا شيئاً في مجلسٍ ، ثم إنهم  روَوا تلك الأشياءَ بعْدَ عِشرينَ سنة أو أكْثَر ، و مَنْ سَمع شيئاً في مجلسٍ مرةً واحدةً ثم رواه بعد العِشرين والثلاثين ... لا يُمكنه روايةُ تلك الألفاظِ بأعيانها ، وهذا كالمعلوم بالضرورةِ ، وإذا كان الأمر كذلك كان القطع حاصلاً بأن شيئاً مِن هذه الألفاظ ليس مِن ألفاظ الرسول - صلى الله عليه وسلم - ، بل ليس ذلك إلا لفظ الراوي

وكيْف يُقطَع بأن هذا الراوي ما نسيَ شيئاً مِما جَرَى في ذلك المجلسِ ؟! فإنَّ مَنْ سمعَ كلاماً في مجلس واحد ثم إنه ما كتَبه وكرَّر عليْهِ كل يوم ، بلْ يَذكُره بعدَ عِشرينَ سنة أو ثلاثين ... فالظاهر أنه نسيَ منه شيئاً كثيراً ، أو يُشوّش عليه نظمُ الكلام و ترتيبُه و تركيبُه ، ومع هذا الاحتمال فكيف يُمكن التمسُّك به في معرفةِ ذاتِ اللهِ تعالى وصفاتِه ؟!

واعْلَم أنَّ هذا البابَ كثير الكلام ، إلا أنَّ القدرَ الذي أوْرَدْناه كافٍ في بيانِ أنَّه لا يَجُوز التمسك في أصلِ الدينِ بأخبار الآحاد ، والله أعلم

 

"Deyirik: Uca Allahı tanımada vahid xəbərlərə etimad etmək caiz deyil! Buna dəlalət edən bir çox nöqtə vardır:

 

1. Əhəd xəbərlər zənnidir və uca Allahı, sifətlərini tanımaqda onlara etimad edilməz. Onların zənni olduğunu deməyimizin səbəbi budur ki, bizlər ravilərin məsum olmadığı mövzusunda müttəfiqik.

Rafizilər sadəcə Əlinin - Allah ondan razı olsun - məsumluğu üzərində icma etdikdə, muhəddislər onları təkfir edirlər.

Əgər Əlinin - Allah ondan razı olsun - məsumluğunu söyləmək, söz sahiblərinin təkfirini gərəkli qılırsa, elə isə muhəddislər qatında ravilərin məsumluğu necə mümkün olar?

Məsum deyillərsə deməli xəta etmələri, yalan söyləmələri caizdir. Elə isə onların doğru sözlü olmaları yəqini deyil, zənni bilgidir. Beləcə vahid xəbərin zənn ifadə etdiyi sabit oldu. Bu halda (Allah haqqındakı mövzularda) belə xəbərlərə etimad etmək, uca Allahın aşağıdakı ayələri səbəbilə caiz olmaz:

"Zənnin həqiqətə heç bir təsiri yoxdur!" (Ən Nəcm: 53/28). Uca Allah kafirləri vəsf edərkən buyurur: "Onlar ancaq zənnə tabe olarlar" (Ən Nəcm: 53/28). Başqa bir ayədə buyurur: "Bilmədiyin şeyin ardınca getmə!" (Əl İsra: 17/36), "(Şeytan sizə) Allah haqqında bilmədiyinizi söyləməniz (əmr edər)" (Əl Bəqərə: 2/169).

Bu ümumi şeylərlə Şəriətin furusunda/fiqhdə əməl etmək sərbəstdir. Çünki, o sahədə zənn yetərlidir. Dinin təməlləri olan məsələlərdə isə dediyimiz (əhəd xəbərlərə etimad edilməyəcəyi şəklindəki) prinsip keçərlidir.

Həşəviyyənin halı necədə qəribədir! Onlar deyirlər: Mütəşəbih ayələri təvil etmək caiz deyil. Çünki, hərhansı bir mənaya təvili konkretləşdirmək zənndir. Quran (və ya Allah) haqqında zənnə dayanaraq fikir bildirmək caiz deyil!

Sonra isə, uca Allahın zatı və sifətləri haqqında əhəd xəbərlərə dayanaraq danışarlar. Halbuki, əhəd xəbərlər qətilik və yəqinlikdən çox uzaqdır.

Əgər Quran ləfzlərinin zənn yoluyla təfsirinə icazə vermirlərsə, o zaman uca Allahın zatı və sifətləri haqqında mücərrəd olaraq (əhəd olduğu üçün) zəif (sayılan) xəbərlərə əsaslanaraq danışmağı tərk etmələri daha öncəliklidir!

 

2. Ravilərin ən üstün təbəqəsi səhabələrdir. Biz bilirik ki, onların belə rəvayəti qətilik və yəqinlik ifadə etmir. Dediyimizin dəlili budur: Elə o mühəddislərin özləri, səhabələrdən bir birinə tən etmələrini və layiq olmayan şeylərə nisbət etmələrini nəql etmişlər.

Məgər bunlar məşhur şeylər deyilmi: Ömər Xalid bin Əl Vəlidə tən edərdi, İbn Məsud və Əbu Zərr Osmana çox tən edərdilər, Aişədən Osmana çox tən etdiyi nəql edilmişdir, Ömər Osmanın qohumbazlıq etdiyini söyləmişdir, Talha və Zubeyr haqda buna bənzər şeylər demişdi, Əli Əbu Hureyrənin "dostum Əbul Qasim mənə belə dedi" sözünün duyunca "o nə zamandan sənin dostun oldu" demişdi, Ömər Əbu Hureyrəyə çox hədis nəql etməyi qadağan etmişdi, İbn Abbas Əbu Səidin sarf haqqında, Əbu Hureyrənin əlləri yumaq haqqındakı xəbərlərinə tən etmiş və belə demişdi "daşdan su qabını neynəyəcəyik?"

Əbu Hureyrə "Kim cunub olaraq sabahlayarsa onun orucu yoxdur" şəklində xəbər nəql etdikdə ona tən etdilər. Əli (səhabədən olan) ravilərə and içdirərdi.

İbn Ömər "Ölü ailəsinin ağlaması səbəbilə əzaba məruz qalar" hədisini rəvayət etdikdə Aişə ona tən etmişdi və (onun əleyhinə) "Heç kim başqasının günahını yüklənməz" ayəsini dəlil gətirmişdi.

Səhabələr "Rəbbimizin kitabını, Nəbimizin sünnətini yalanmı doğrumu söylədiyi bilinməyən bir qadının sözüylə kənara qoya bilmərik" deyərək Fatimə bintu Qaysın xəbərinə tən etmişdilər.

Ömər, Əbu Musa Əl Əşaridən "istizan" (qapını üç dəfə döyüb açılmadıqda qayıtmaq haqda hədis qəsd edilir) hədisi üçün şahid tələb edib, tələbkar davranmışdı.

Əli bəzi hadisələr zamanı Ömərə (digər səhabələr haqqında) "əgər səni yola verirlərsə səni aldadırlar" demişdi.

Bil ki, hədis kitablarıyla tanış olsan bu qəbildən sayılmayacaq qədər hadisəylə qarşılaşarsan. Bizlər buna əsasən deyirik: Əgər tən edən (səhabələr) haqlı tən ediblərsə, bu qınaq tən edilənlərə yönələr. Yox yalan deyiblərsə bu tən özlərinə dönər. Hər iki haldada ortadakı qınaq (səhabələrdən olan) iki tərəfdən birinə yapışar!

Ancaq bizlər "uca Allah Quranda ümumi şəkildə səhabələri öymüşdür" dedikdə bunun doğruluq zənni olduğunu ifadə edirik. Bu səbəblə onların furuda/fiqhdəki rəvayətlərini qəbul edirik.

Uca Allahın zatı və sifətləri haqqında danışmağa gəlincə, belə bir şeyin (əhəd olması səbəbilə) zəif olan bu rəvayət üzərinə bina edilməsi necə mümkün ola bilər?

 

3. Ümmət arasında məşhurdur ki, mülhidlərdən bir qrup münkər xəbərlər uydurub, bu xəbərləri mühəddislərə qəbul etdirməkdə hiyləyə baş vurublar. Muhəddislər isə sadəlövhlüklərindən bu xəbərləri qəbul ediblər.

Uca Allahı uluhiyyəti ləkələyən, rububiyyəti kökdən yox edən şeylərlə vəsf etməkdən daha böyük münkərmi var? Bu cür xəbərlərin uydurma olduğuna qəti şəkildə qərar verilməlidir.

Buxari və Muslimə - Allah hər ikisinə rəhmət etsin - gəlincə, onlar qeybi bilmirdilər. Sadəcə ictihad edib, gücləri nisbətində ehtiyatlı davranıblar. Onların Rəsulullahdan bizim zamana qədər olan bütün hadisələri bildiyini heç bir ağıl sahibi söyləməz.

Bu haqda söylənəcək ən son söz budur: Bizlər Buxari, Muslim və onların raviləri haqqında yaxşı zəndəyik. Ancaq (onların zikr etdiyi) məzmunu Rəsulullaha - aleyhissalam - nisbət edilməsi imkansız olan münkər xəbər gördükdə, bu xəbərin mülhidlərin uydurması və muhəddislərə soxuşdurması olduğuna qərar verərik!

 

4. Bu mühəddislər ən kiçik illətlərlə raviləri cərh edirlər. Məsələn: filan ravi Əli sevgisinə meyl edib, beləcə Rafiziliyə düşüb və dolayısıyla rəvayəti qəbul edilməz! Məbəd Əl Cuhəni qədər mövzusunda səhv mövqedə olub, dolayısıyla rəvayəti qəbul edilməz!

Ancaq bu mühəddislərin arasında bir ağıllı adam yoxdu ki, desin: filankəs Allahı, onun ilahiyyət və rububiyyətini batil edəcək bir şeylə vəsf edib, dolayısıyla rəvayəti qəbul edilməz! Bu əcayib bir şeydir!
 

5. Xəbərləri Rəsulullahdan - aleyhissalam - duyan ravilər, onları Rəsulullahın buyurduğu kimi yazmayıblar. Əksinə bir məclisdə bir şey eşidib, bu eşitdiklərini iyirmi və ya daha çox illər sonra rəvayət etmişlər. Bir məclisdə bir şeyi eşidib, iyirmi - otuz il sonra onu rəvayət edən kimsənin xəbərləri ləfziylə/olduğu kimi nəql etməsi mümkün deyil. Bu, qəti şəkildə bilinən şeydir.

Məsələ bu cür olduqda, nəticə etibarıyla bu ləfzlər Rəsulun ləfzi deyil, sadəcə ravinin ləfzləridir.

Biz necə əmin ola bilərik ki, bu ravilər o məclisdə olan heç bir şeyi unutmayıblar? Bir insan məclisdə hansısa söhbəti duyar, onu yazmaz və hər gün təkrarlamaz, iyirmi - otuz il sonra xatırlayarsa, söhbətdən bir çoxu şeyi unudacağı və ya söhbətin nazmını, tərtib və tərkibini qarışdıracağı aşikardır.

Bütün bu ehtimallarla bərabər, uca Allahın zat və sifətlərini tanımaq üçün bu cür xəbərlərdən istifadə etmək necə mümkün ola bilər?

Bil ki, bu haqda söylənəcək çox şey var. Ancaq bizim zikr etdiyimiz miqdar, Dinin təməllərində Əhəd xəbərlərə əsaslanmanın caiz olmadığını bəyan etmək üçün kafidir! Allah daha gözəl bilir."

 

Qaynaq: Fəxruddin Ər Razi: Əsəsut Təqdis: 212-216

Daru Nuris Sabah: 2011

[Usuli]

Buxari və Muslimin ittifaq etdiyi hədislərdən biri bu şəkildədir:

 

يُقَالُ لِجَهَنَّمَ : هَلِ امْتَلَأْتِ ، وَتَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ ، فَيَضَعُ الرَّبُّ تَبَارَكَ وَتَعَالَى قَدَمَهُ عَلَيْهَا ، فَتَقُولُ : قَطْ قَطْ

 

"Cəhənnəmə deyilər: Doldunmu? Cəhənnəm "yenə varmı?" deyə cavab verər. Bu zaman Rəbb - təbarəkə və təala - ayağını onun üzərinə qoyar. Cəhənnəm "yetər, yetər" deyər."

 

فَأَمَّا النَّارُ فَلَا تَمْتَلِئُ ، فَيَضَعُ قَدَمَهُ عَلَيْهَا ، فَتَقُولُ : قَطْ قَطْ فَهُنَالِكَ تَمْتَلِئُ وَيُزْوَى بَعْضُهَا إِلَى بَعْضٍ

 

"Cəhənnəm dolmayacaq və (Rəbb) ayağını onun üzərinə qoyacaq. Cəhənnəm "yetər, yetər" deyəcək. Bu zaman Cəhənnəm dolacaq, təbəqələri bir birinin üzərinə yığılacaq"

 

Əbu Həmid Əl Ğazali (450-505 h/1058-1111 m) uca Allahın sifətləri haqqında gələn xəbərlərin analizində əqlin önəmi və ölçü vahidi olması haqqında danışarkən deyir:

 

كلُّ خبَرٍ مما يُشير إلى إثبات صفةٍ للباري تعالى يُشعِر ظاهرُه بمستحِيلٍ في العقل نُظِر : إن تطرَّق إليه التأويلُ قُبِل وأُوِّل , وإن لم يندرِج فيه احتمالٌ تبيَّن على القطْعِ كذْبُ الناقل

فإنَّ رسولَ الله صلى الله عليه وسلم كان مُسدِّدَ أربابِ الألباب ومُرشِدَهم فلا يُظَنُّ به أن يأتي بما يستحِيل في العقل

وقوله عليه السلام [يضَع الجبارُ قدَمَه في النار] مقبولٌ مؤوَّلٌ محمولٌ على الكافرِ العُتُل , قال رسول الله صلى الله عليه وسلم [أهلُ النار كلُّ جبَّارٍ جَظٍّ جَعْظَرِي] , وتشهَد له قرائنُ , وهو قوله تعالى : لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ

وقد علِم الرب تعالى مُتَّسَعَ النار وما يَملَؤُها , فكيف افتقر إلى وضْعِ القدَم , وهلا جعَل الحجارة حشْوِها كما قال تعالى : وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ

وحمْله على الظاهر نسبةُ جهلٍ إلى الله تعالى عن قول الظالمين أو لعجْزه عن أن يُملِأ النارَ بخلقٍ يخلُقه

وربَّ حديثٍ عُلِم على القطع إزالةُ ظاهرِه كقوله عليه السلام : [قلْبُ المؤمِنِ بين أصْبُعَين مِن أصابِعِ الرحْمَن] , وخلافُ الظاهر فيه مشاهَدٌ

وقوله عليه السلام : [خلَق آدمَ على صورَتِه] , فالهاء فيه قيل : راجعة إلى آدم ومعناه أنشأه كذلك بخلاف مَن دونه , فإنهم كانوا أولا على صورةِ الآباء

وقد قيل : سبَبُه أن رسولَ الله صلى الله عليه وسلم رأى رجلا يلطِم وجْهَ غلامٍ فقال : [لا تفعَل ! فإنّ الله تعالى خلَق آدم على صورته] . والقول الوجيز: أن كلَّ ما لا تأويلَ له فهو مردودٌ , وما صحَّ وتطرَّق إليه التأويل قُبِل , والله أعلم

 

"Uca Allahın sifətləriylə əlaqəli olub, zahiri əqlən imkansız olan hər bir xəbər haqqında iki hal mümkündür:

1. Əgər təvili mümkündürsə, təvil edilər.

2. Əgər təvil ehtimalı yoxdursa, onu nəql edənin yalançı olduğuna qərar verilər.

Çünki, Allah Rəsulu - sallallahu aleyhi və səlləm - ağıl sahiblərinin yönləndiricisi və mürşidi idi. Onun, əqlən imkansız bir şey söyləməsi düşünülə bilməz!

Rəsulullahın "Cabbar ayağını Cəhənnəmə salacaq" şəklindəli hədisi təvil edilərək qəbul edilər. Açıqlaması isə belədir: Cabbardan qəsd (Allah deyil) edilən zorba kafirdir.

Rəsulullah buyurur: "Cəhənnəm əhli zorbalardan, qarınqulu və təkəbbürlülərdən mütəşəkkildir."

Təvilimizə şahid olacaq başqa qərinələr də vardır. Uca Allah buyurur:

"Şübhəsiz ki, Cəhənnəmi həm cinlər və həm insanlarla dolduracağam" (Əs Səcdə: 32/13)

Uca Allah sözsüz ki, Cəhənnəmin genişliyini və onu dolduracaq miqdarı bilirdi. Elə isə (oranı doldurmaq üçün) ayaq qoymasına nə gərək var?

Məgər daşları Cəhənnəmin yanacağı etmədimi? Uca Allah buyurur: "Yanacağı insanlar və daşlar..." (Ət Təhrim: 66/6)

Yuxarıda zikr edilən hədisi zahiri üzrə qəbul etmək, uca Allaha cəhalət və Cəhənnəmi yaratdığı məxluqlarla doldurmaqda acizlik nisbət etməkdir. Allah zalımların söylədiklərindən münəzzəhdir.

Neçə hədislər var ki, zahirinin rədd ediləcəyi qətidir. Məsələn: "Möminin qəlbi Rəhmanın barmaqlarından iki barmağı arasındadır" hədisi. Bunun zahiri üzrə olmadığına özümüz şahidik.

Yaxud "Adəmi onun surətində yaratdı" hədisi. Hədisdəki "onun" sözüylə Adəmin qəsd edildiyi söylənmişdir. Hədisin mənası belədir ki, Adəmi başqalarından fərqli olaraq belə xəlq etmişdir. Çünki digərləri öz atalarının surətindəydilər.

Hədis haqqında belə bir açıqlama da var: Rəsulullah bir adamın oğlanın üzünə vurduğunu görüb, "belə etmə! Çünki uca Allah Adəmi onun surətində yaratmışdır" demişdir.

Bu cür nasslar haqqında söylənəcək qayda budur: Təvili olmayan şey rədd edilər. Səhih olub təvili olan isə qəbul edilər. Allah daha gözəl bilir."

 

Qaynaq: Əbu Həmid Əl Ğazali: Ən Mənxul min Təliqatil Usul: 380

Beyrut: Darul Fikril Muasir: 1419/1998

 

Qeyd: Ğazalinin təvili tələb edən ünsürlər olaraq qeyd etdiyi nöqtələr yerində olmaqla bərabər, vardığı təvil bir çox yöndən zəifdir. Ən azından ona görə ki, hədisin bir çox ləfzi vardır və orada "Rəbb" kəliməsi açıq şəkildə istifadə edilmişdir.

Dolayısıyla Ğazalinin qoyduğu qaydaya görə, təvili imkansız olduğu üçün rədd edilməsindən başqa yol qalmır. Bu xəbər, rəddi təvilindən ucuz başa gələcək cinsdəndir.
 

[Usuli]

Əbu İsmail Əl Buxari öz "Səhih" əsərində nəql edir:

 

عَنْ عَائِشَةَ ، أَنَّهُ ذُكِرَ عِنْدَهَا مَا يَقْطَعُ الصَّلاَةَ ، فَقَالُوا : يَقْطَعُهَا الكَلْبُ وَالحِمَارُ وَالمَرْأَةُ ، قَالَتْ : لَقَدْ جَعَلْتُمُونَا كِلاَبًا ، لَقَدْ رَأَيْتُ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يُصَلِّي ، وَإِنِّي لَبَيْنَهُ وَبَيْنَ القِبْلَةِ ، وَأَنَا مُضْطَجِعَةٌ عَلَى السَّرِيرِ ، فَتَكُونُ لِي الحَاجَةُ ، فَأَكْرَهُ أَنْ أَسْتَقْبِلَهُ ، فَأَنْسَلُّ انْسِلاَلًا

 

"511 - Aişənin yanında namazı pozan şeylərdən bəhs edildi. Oradakılar it, uzunqulaq və qadın (nın namaz qılanın önündən keçməsi) namazı pozar dedilər.

Aişə dedi: Bizi itlərlə bir tutdunuz! Rəsulullah namaz qılarkən mən onunla qiblə arasında, döşəyin üstünə uzanmış olardım. Bir ehtiyac üçün çıxmaq istədikdə ona doğru dönmək istəməzdim və oradan sivişərək çıxardım."

 

Qaynaq: Muhəmməd Əl Buxari: Əs Səhih: 1/108

Daru Tavqin Nəca: 1422

 

Təliq: Qadının öndən keçməsiylə namazın pozulacağı haqda hədis bir çox səhabə tərəfindən nəql edilib. Buna rağmən Aişə anamız bu xəbəri rədd etmiş və rədd edərkən iki əsasa dayanmışdır:

1. Qadınların heyvanlarla eyni hökmə tabe tutulmayacağı haqqında ümumi əqli prinsip.

2. Rəvayət edilən xəbərin yəqini bir bilgiyə müxalif olması.
 

[Usuli]

Bir çox hədis kitabında nəql edilən və günümüzə səhih sənədlərlə gəlib çatmış məşhur bir hədis vardır: "Ölü, ailəsinin onun üçün ağlaması səbəbilə əzab görər". Zahir etibarıyla İslami prinsiplərə uymayan bu hədis adətən təvil edilir. Bəziləri isə hədisin kökdən inkarı yoluna getmişlər.

Muslim öz "Səhih"ində Aişə və İbn Abbasın hədisə münasibətini nəql edir:

 

فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ : فَلَمَّا مَاتَ عُمَرُ ذَكَرْتُ ذَلِكَ ، لِعَائِشَةَ فَقَالَتْ : يَرْحَمُ اللهُ عُمَرَ ، لَا وَاللهِ مَا حَدَّثَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِنَّ اللهَ يُعَذِّبُ الْمُؤْمِنَ بِبُكَاءِ أَحَدٍ ، وَلَكِنْ قَالَ : « إِنَّ اللهَ يَزِيدُ الْكَافِرَ عَذَابًا بِبُكَاءِ أَهْلِهِ عَلَيْهِ » قَالَ : وَقَالَتْ عَائِشَةُ : حَسْبُكُمُ الْقُرْآنُ: {وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى} ، قَالَ : وَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ عِنْدَ ذَلِكَ: وَاللهُ أَضْحَكَ وَأَبْكَى ، قَالَ ابْنُ أَبِي مُلَيْكَةَ : فَوَاللهِ مَا قَالَ ابْنُ عُمَرَ مِنْ شَيْءٍ

 

"İbn Abbas deyir: Ömər vəfat etdiyi zaman bunu (sözü gedən hədisi) Aişəyə xatırlatdım. O belə dedi: Allah Ömərə rəhmət etsin. Xeyr! Allaha and olsun ki, Rəsulullah "Allah kiminsə ağlaması səbəbilə möminə əzab verər" şəklində bir söz deməmişdir!

Lakin belə demişdir: "Allah, ailəsinin onun üçün ağlaması səbəbilə kafirin əzabını artırar".

Aişə dedi: Bu mövzuda sizə Quran yetər! Uca Allah buyurur: "... Heç bir günahkar başqasının günahını yüklənməz..." (Əl Ənam: 6/164)

Bu ərəfədə İbn Abbas dedi: güldürən də, ağladan da Allahdır!

İbn Muleykə dedi: İbn Ömər heç bir şey söyləmədi."

 

Qaynaq: Muslim bin Əl Həccac: Əl Musnədus Sahih: 2/641

Beyrut: Dar İhyait Turasil Arabi

 

Təliq: Bu rəvayətdə iki önəmli xüsus vardır. Aişə anamız "Allah, ailəsinin ağlaması səbəbilə möminə əzab verər" hədisini iki səbəbə dayanaraq rədd etmişdir. Hədisin mömin deyil kafirlə əlaqəli olması şəklində sabit olan bilgisi və ayədən çıxan təməl prinsipə zidd olması.

Lakin, ayədəki prinsip əsas alınarsa, ölünün kafir və ya müsəlman olması arasında fərq olmaz. Allah heç kimi başqasının günahından məsul tutmaz! Düşünürəm ki, bu nöqtədə hədisçilərin adətən yol verdiyi növdən bir xəta vardır. Bu barədəki digər rəvayətlər də, ifadədə bir xətanın olduğunu təsdiqləyir.

Bu hədisdə İbn Abbasın da hədisə dolayı bir inkarı vardır. O, "güldürən də, ağladan da Allahdır" deyərək, bu kimi şeylərin insanın əlində olmadığını vurğulamışdır. Sanki bu işarəylə belə demək istəmişdir: İnsan öz əlində olmayan bir əməli səbəbilə cəza almırsa, başqasının ağlamasıyla necə əzab görə bilər?

Bu, gələn xəbərlərin ümumi bir İslami prinsipə dayanılaraq rədd edilməsi örnəyidir.
 

[Usuli]

Əhməd bin Hənbəl öz Müsnədində bir hədis nəql edir və sonra sənəd baxımından çox möhkəm olmasına baxmayaraq, məzmunu səbəbilə onu rədd edir:

 

يُهلِك أمتي هذا الحيُّ مِن قُريشٍ . قالوا : فما تأمُرنا يا رسولَ الله ؟ قال : لو أن الناسَ اعتَزلوهم

قال عبد الله بن أحمد : وقال أبي في مرَضهِ مات فيه : اضرِبْ على هذا الحديث ، فإنه خلافُ الأحاديث عن النبي صلى الله عليه وسلم ، يعني قوله : اسمعوا وأطيعوا واصبروا

 

“Ümmətimi Qureyşli bu yeniyetmələr həlak edəcək. Dedilər: Ey Allahın Elçisi! Bizə bu halda nə etməyimizi əmr edirsən? Rəsulullah buyurdu: İnsanların onlardan uzaq durması daha xeyirlidir!

 

Abdullah bin Əhməd deyir: Atam ölüm ayağında mənə dedi: Bu hədisin üstünü çiz. Çünki bu hədis Peyğəmbərdən gələn digər hədislərə müxalifdir. Digər hədislərdən qəsdi, “dinləyin, itaət edin və səbrli olun” məzmunlu hədislərdir.”

 

Qaynaq: Əhməd bin Hənbəl: Əl Musnəd: 13/382

Muəssəsətur Risələ: 1421/2001

 

Kitabı təhqiq edənlərin və digərlərinin də dediyi kimi, hədis Buxari və Muslim şərtlərinə görə səhih mərtəbəsində olub, bütün raviləri siqadır.

İbnul Cəvzi (508–597 h/1114–1201 m) bunu iqrar edərək deyir:

 

 وقد روى أحمد : لو أن الناسَ اعتَزلوهم . يعني الأمراء فقال : اضرِبْ على هذا ، وهذا الحديث في الصحيحين

 

“Əhməd belə rəvayət etmişdir: “Kaş insanlar onlardan uzaq dursaydılar”. Yəni əmirlərdən, idarəçilərdən. Sonra isə hədis haqqında belə demişdir: Onun üstünə xətt çək. Halbuki, bu hədis Buxari və Muslimdədir.”

 

Qaynaq: İbnul Cəvzi: Dəfu Şubəhit Təşbih: 183

Beyrut: Darul İmam Ravvas: 1428/2007

 

 

Gördüyümüz kimi, “muttəfaq aleyh” mərtəbəsindən olan bu hədis, mətn yönündən incələnmiş və digər hədislərin ortaya qoyduğu “itaət” prinsipiylə zidləşdiyi üçün rədd edilmişdir.

Əhməd bin Hənbələ yönləndirilən “idarəçilərə qarşı xuruca təşviq edən hədisləri gizlətməsi” ittihamı da məhz buradan qaynaqlanır.

Lakin, idarəçilər xüsusunda göstərilən bu “diqqəti”, uca Allaha qarşı görə bilmirik. Ən problemli rəvayətlər Allahın tənzihinə dəlalət edən əqli və nəqli dəlillərin süzgəcindən keçirilmədən, sadəcə sənədinə baxılır və mətn baxımından demək olar ki, incələnmir.

Hətta bu metod məsələn Əbu Hənifə və bənzərləri tərəfindən istifadə edildikdə, “hədis inkarçılığı” ittihamları ortaya atılır. Bu isə, ikili standart örnəyidir. Əgər hədisi mətni səbəbilə inkar etmək, "hədis inkarçılığıdırsa", o zaman Əhməd də hədis inkarçısı və Peyğəmbərin sözünün rədd edən kimsədir.

 

[Usuli]

Sələfilərin ən mötəbər hədisçilərindən Nasiruddin Əl Əlbəni, Buxari və Muslimin Səhihləri haqqında deyir:

 

فأقول : هذا الشذوذ في هذا الحديث مثالٌ مِن عشراتِ الأمثلةِ التي تدُل على جهْل بعضِ الناشئين الذي يتعصَّبون لـ " صحيح البخاري " ، وكذا لـ " صحيح مسلم " تعصُّبًا أعمى ، ويقطَعون بأن كلَّ ما فيهما صحيحٌ

 

“Deyirəm: Bu hədisdəki şazzlar, onlarca örnəkdən bir örnəkdir. Bu çoxsaylı örnəklər Buxari və Muslimin Səhihləri haqqında kor təəssübə qapılmış, bu iki kitabdakı hər şeyin səhih olduğuna qəti qərar verən yeniyetmələrin cahilliyinə dəlalət edir...”

 

Qaynaq: Nasiruddin Əl Əlbəni: Silsilətul Əhədisis Sahihə: 6/93

Məktəbətul Məarif
 

[Usuli]

Bir Hədis İnkarçısı Olaraq Malik bin Ənəs

 

Məşhur Mədinəli imam Malik bin Ənəsin hədislərə yanaşmada öz üslubu var və üsul elmilə azacıq tanışlığı olanlar onun bu metodundan xəbərdardırlar. Əgər rəvayət edilən səhih hədis Mədinə əhlinin tətbiqatına ziddirsə Malik o hədisləri rədd edər və Mədinəlilərin tətbiqatına üstünlük verərdi. Onun nəzdində bu metod Mütəvatirin Əhədin önünə keçirilməsindən ibarətdir.

Bu səbəblə səhih olan, hətta özünün Muvattada nəql etdiyi bəzi hədislərin əksinə fətva vermişdir.

 

Malikilərdən Şəmsuddin Ər Rai " İntisarul Fəqiris Salik li Tərcihi Məzhəbil İmam Malik" adlı əsərində İmam Malikdən (93-179 h/715-796 m) nəqlən deyir:

 

قال رجلٌ لمالكٍ : يا أبا عبدِ اللهِ هل عرَفتَ حديثَ " البَيِّعانِ بالخيارِ " ؟ قال له : نعم , وأنتَ تلعَبُ مع الصِّبيانِ في البَقِيعِ

وقال له رجلٌ : لمَ روَيْتَ حديثَ " البَيِّعانِ بالخيارِ " في " الموطإ " ولمْ تعمَلْ به ؟ قال له مالكٌ : ليَعلَمَ الجاهلُ مِثلُك أني على عِلمٍ ترَكتُه

 

"Bir nəfər İmam Malikə dedi: Ey Əbə Abdillah! Sən "alıcıyla satıcı seçim haqqına sahibdir..." hədisini bilirsən?

Malik ona dedi: Bəli, sən daha uşaqlarla Bəqi məzarlığında oynayarkən mən onu bilirdim.

Bir nəfər İmam Malikə dedi: Niyə "alıcıyla satıcı seçim haqqına sahibdir..." hədisini "Əl Muvatta"da rəvayət etdiyin halda onunla əməl etmirsən?

Malik ona dedi: Sənin kimi cahillər mənim onu bilərək tərk etdiyimi anlasınlar deyə!"

 

Qaynaq: Şəmsuddin Ər Rai: İntisarul Fəqiris Salik: 1/225

Beyrut: Darul Ğarbil İslami: 1981

 

 

Əgər hədisləri Əbu Hənifənin etdiyi kimi Qurana ərz etmək hədis inkarçılığıdırsa, onları bir şəhər əhlinin əməlinə ərz etməyin inkarçılıq olması daha öncəliklidir. Çünki, Quran ona ərzə daha layiqdir.

Bu nöqtəni bir kənara qoysaq belə, bu metod günümüzün təbiriylə hədis inkarçılığının bir növüdür. Çünki, bu metodla sənədi səhih olan hədislər inkar edilir... Elə isə, hədis inkarçılığının sərhədləri üzərində eninə boyuna düşünülməlidir...

 

[Muslih]

Hakim Ən Neysəburi (321-405 h/933-1015 m) “Əl Mustədrək”adlı əsərində səhih bir hədisi rəvayət etdikdən sonra ona etiraz edir:

 

عن جابر ، قال : «نهى رسول الله صلى الله عليه وسلم عن تجصيصِ القبور ، والكتابةِ فيها ، والبناءِ عليها ، والجلوسِ عليها » هذه الأسانيدُ صحيحةٌ ، وليس العمل عليها ، فإن أئمةَ المسلمين مِن الشرق إلى الغرب مكتوبٌ على قبورِهم ، وهو عملٌ أخَذ به الخلفُ عن السلَف

 

“1370: ... Cabir dedi: “Allahın Elçisi qəbirləri təcsis etməyi (əhənglə naxışlamağı), onların üzərinə yazı yazmağı, üstlərində nəsə tikməyi və üzərlərinə oturmağı qadağan etdi.”

(Mən Hakim deyirəm): Bu isnadlar səhihdir. Lakin, real tətbiqat hədislərdəkindən fərqlidir. Şərqdən Qərbə imamların qəbirləri üzərində (kimliklərini göstərən) yazılar var. Bu, Xələfin Sələfdən miras aldığı bir əməldir.”

 

Qaynaq: Hakim Ən Neysəburi: Əl Mustədrək: 1/525

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1411/1990

 

 

Təliq: Hədisdə bir neçə qadağa zikr edilir. Sənədin Buxari - Muslim səviyyəsində səhih olduğunu etirafına rağmən Hakim bu qadağalardan birinə, qəbir üzərində yazı yazma qadağasına etiraz edir. Etirazını isə, Müsəlmanların imamlarının qəbirləri üzərindəki yazılarla əsaslandırır. 

Bu davranış, səhih hədisin ümumi tətbiqata dayanılaraq rədd edilməsi örnəyidir.

Hədisdəki digər qadağalar anlaşılsa da, qəbirlər üzərində yazı yazmanın qadağan olunması zamanla qəbirlərdə yatanların kimliyinin itməsinə səbəb olur. Bu halda insanlar öz yaxınlarının qəbirlərini tanıyıb ziyarət edə bilməz və ya “vəlayət” sahəsində fərqli növdən spekulyasiyalara yol açılar.

Bu baxımdan xüsusilə günümüzdə qəbirlərin üzərində kimlik bilgilərinin olması bir zərurət halı almışdır.
 

[Usuli]

Əhməd bin Hənbəlin mirasını gələcək nəsillərə çatdırmaqda önəmli rolu olan Əbu Bəkr Əl Xallal (v. 311 h/923 m) məşhur “Əs Sunnə” əsərində “səhabələrə tən edilən hədisləri nəql edənlərə qarşı sərt davranmaq” məzmunlu bir başlıq açmış və orada Hənbəli imamlarının bir çoxundan bu maddəyə uyğun hədislərin nəqlinə əngəl olduqlarını qeyd etmişdir. Onlardan sadəcə birini nümunə olaraq sizə təqdim etmək istəyirəm:

 

أخبرنا أبو بكر المروذي ، قال : قلتُ لأبي عبد الله : استَعرْتُ مِن صاحب حديثٍ كتابا ، يعني فيه الأحاديثُ الرديئةُ ، ترى أن أُحرّقَه ، أو أُخرّقه ؟ قال : نعم ، لقد استعارَ سلَّامُ بن أبي مُطيع مِن أبي عَوانةَ كتاباً ، فيه هذه الأحاديثُ ، فأحرَق سلامٌ الكتابَ ، قلتُ : " فأَحرِقُه ؟ قال: نعم

 

“821: Bizə Əbu Bəkr Əl Mərvəzi xəbər verib dedi: Əbu Abdillaha (Əhməd bin Hənbələ) dedim: Hədisçilərdən borca bir kitab götürdüm. İçində (səhabələr) haqqında pis hədislər var. O kitabı yandırımmı, cırımmı?

Əhməd dedi: Bəli! Səllam bin Əbi Muti Əbu Avanədən borca bir kitab götürdü. O kitabda (səhabələr haqqında) bu cür hədislər vardı. Səllam kitabı yandırdı.

Mən soruşdum: Kitabı yandırımmı? “Bəli” deyə cavab verdi. (İsnadı səhihdir)”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əl Xallal: Əs Sunnə: 1/510

Riyad: Darur Rayə: 1410/1989

 

 

Təliqat: Hənbəlilərin bu yanaşması üzərinə bəzi mülahizələrimi oxucularla bölüşmək istərdim:

 

1. Bu davranışı “hədis üsulu” çərçivəsində anlamağa çalışsaq, “səhabə ədaləti prinsipinə dayanaraq hədislərin rədd edilməsi” adlandıra bilərik. Lakin, ortada ciddi uyuşmazlıqlar var. Çünki, “Səhabə Ədaləti” nəzəriyyəsi mənsubları, Səhabənin günahlardan deyil, sadəcə Peyğəmbər adına yalan uydurmaqdan məsum olduqları fikrini müdafiə edirlər. Elə isə, bəzi səhabələrin etdikləri cinayətlərin nəqli, bu prinsiplə ziddiyyət təşkil etmir.

Bu cür hədisləri sadəcə “Səhabələr Mütləq Məsumdur” prinsipilə rədd etmək mümkündür. Lakin, bu prinsip də müxaliflərimiz tərəfindən açıq şəkildə rədd edilir.

Mənə görə, bu davranışın adı: Havaya görə davranmaq, öz istəklərinə görə hədis seçməkdir. Əhli Rəyin nəql etdiyi hədislərin rədd edilməsi də bu qəbildəndir. Eynilə günümüzdə “hədis inkarçısı” adlanan şəxslərin etdikləri kimi...

 

2. Uca Allah Qurani Kərimdə Adəmin əshabı olan iki oğlu, Yaqubun əshabı olan oğlanları, Musanın əshabı və həmçinin Peyğəmbərin bəzi səhabələrinin mənfi davranışlarını nəql etmişdir. Məqsəd: Olub keçmiş hadisələrdən ibrət çıxarmaqdır.

Bütün bunlardan sonra, kraldan çox kralçılıq edib, Quranın zikr etdiyi cinsdən faktları gizlətmək, sadəcə havaya uymaq və Müsəlmanları öz Tarixlərindən qoparmaqdır.

Quran israrla insan təbiətinin günaha meylli olduğunu yaşanmış hekayələrlə örnəkləndirərkən, kimlərsə bunun tam əksinə, Səhabə nəslinin günaha meyl etmədiyi obrazını formalaşdırmağa çalışır...

Heç kimin Müsəlmanları keçmişlərin təcrübə bazasından məhrum etmək, İslama zərbə vuran fasiqləri və münafiqləri tanımalarına əngəl olma haqqı yoxdur!

 

3. Səhabələr haqqında varid olan xəbərlər iki qismdir. Peyğəmbərin onlar haqqında dəyərləndirmələri və bunun xaricindəkilər. Məsələn Osmanın əmisi Hakəm bin Əbil Asın Peyğəmbər tərəfindən lənətlənib, sürgün edilməsi, bəzi səhabələrin sağlığında Cəhənnəmlə müjdələnməsi birinci qismdəndir.

Bir müsəlman olaraq Peyğəmbərimizin daxili düşmənlərini, münafiqləri tanımaq və onlara buğz etmək bizim haqqımızdır! Bu kimi faktların gizlədilməsi, Peyğəmbər düşmənlərinə, beçinci kalona, səhabə arasındakı münafiqlərə “radiyallahu anh” duasına səbəbdir ki, bizlər Peyğəmbərin razı qalmadığı kimsədən razı qalmaqdan Allaha sığınırıq!

 

4. Çox maraqlıdır ki, “səhabə” nəslini qorumaq üçün borca götürülən kitabları yandıracaq qədər “dindar” olan bu kimsələr, uca Allaha nöqsan izafə edilən hədislərin nəqlində tam əksinə davranmışlar. Heç kimə sirr deyil ki, uca Allaha nöqsan izafə edilən hədislərin əksəriyyətinin daşıyıcaları Hənbəlilərdir. Həm daşımışlar, həm də bu mövzuda onlara müxalif olanları Cəhmi, Zındıq, Kafir damğalarıyla təltif etmişlər. Bütün bunlar, haqqında danışılan “dindarlığın” səmimilik kriteriyasıdır...

 

5. Bu kimi etiraflar, Sünniləri öz müxalifləri, xüsusən Şiələr qarşısında çıxılmaz vəziyyətə salır. Çünki, hədislərin bir qisminin gizlədildiyi açıq şəkildə etiraf edilir. Bununla yanaşı Şiələr tərəfindən belə bir iddia da irəli sürülə bilər: Səhabələrin mənfi əməlləri haqqında varid olan hədisləri gizlədiyiniz kimi, imamət haqqındakı hədisləri də xoşunuza gəlmədiyi üçün gizləmiş ola bilərsiniz...

 

6. Daha öncə Muaviyə mövzusunda yazarkən Əhmədin Müsnədindən və “Fədailus Sahabə” adlı əsərindən istifadə etmişdim. Sözün düzü orada “səhabəyə tən” cinsindən bəzi hədislər mövcuddur. Ancaq maraqlıdır ki, bir çox hədisdə məsələn Muaviyənin adı və Muaviyənin söydüyü Əlinin adının yerinə “fulan/filankəs” ifadələri var. Yəqin ki, bu “filankəsləmə” nəzəriyyəsi, haqqında danışdığımız nəzəriyyənin bir qoludur…

7. Əgər Səhabənin mənfi əməlləri haqqındakı hədislər Əhmədin zamanına qədər gəlib çatmışdısa, deməli Səhabə, Tabiun, Ətbəut Tabiin təbəqələri bu hədisləri nəql etmişlər. Elə isə, Əhmədin üzərinə düşən sələflərinə sadiq qalmaq, imamı olmayan məsələyə girişməmək idi.

 

8. Bu proses “hədis inkarçıları” adlanan tayfanın etdiyinin eynisidir. Keyfə uymayan hədislərin inkarı... Halbuki, Mühəddisin işi hədisləri senzuradan keçirmək yox, onları olduğu kimi gələcək nəsillərə nəql etməkdir! Elə isə, ya günümüzdəkilər hədis inkarçısı deyil, yaxud da sözü gedən firqə hədis inkarçılarının ilklərindəndir...
 

[Usuli]

Malikilərdən Əbu Bəkr İbnul Arabi (468-543 h/1076-1148 m) Buxari və Muslimin səhihliyində ittifaq etdiyi bir hədisin Malik tərəfindən Qurana ziddiyyət səbəbilə rəddi haqqında deyir:

 

إذا جاءَ خبرُ الواحد معارضًا لقاعدةٍ مِن قواعدِ الشرْعِ هل يجوز العمل به أم لا ؟ فقال أبو حنيفة : لا يجوز العمل به , وقال الشافعي : يجوز العمل به

وتردَّد مالكٌ في المسألةِ ومشهورُ قولِه والذي عليه المعوَّل أن الحديثَ إذا عضَّدَته قاعدةٌ أخرى قال به , وإن كان وحده تركه

ولهذا قال في مسألةِ غسلِ الإناءِ مِن وُلوغِ الكلْب : قد جاءَ هذا الحديثُ ولا أدري ما حقيقتُه , لأنَّ هذا الحديثَ عارضَ أصلَيْن عَظِيمَيْن  أحدُهما قولُ الله تعالى {فَكُلُوا مِمَّا أَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ} , قال مالكٌ : يُؤكَل صيدُه فكيف يُكْره لُعَابُه

والثاني : أن علَّةَ الطهارة هي الحيَاةُ وهي قائمةٌ في الكَلْب

 

“Əhəd hədis Şəriət prinsiplərindən birinə zidd olarsa, onunla əməl etmək caizdirmi?

Əbu Hənifə: O hədislə əməl caiz deyil.

Şafi: O hədislə əməl caizdir.

Malik  bu haqda tərəddüd etmişdir. Onun məşhur, güvənilən rəyi budur ki, əgər bu hədisi başqa bir prinsip dəstəkləyərsə qəbul edilər. Yox əgər hədis təkdirsə/dəstəklənmirsə tərk edilər.

Bu səbəblə Malik köpəyin yaladığı qabın yuyulması məsələsində belə demişdir: “Bu hədis varid olmuşdur. Lakin mən bunun həqiqətini/nə mənaya gəldiyini bilmirəm.”

Çünki, hədis iki böyük əslə müxalifdir:

1. Uca Allahın bu ayəsinə: “... (Təlimli ov köpəklərinin) sizin üçün tutduqlarından yeyin!...” (Əl Maidə: 5/4). Malik deyir: Köpəyin ovu yeyildiyi halda, ağız suyu necə məkruh ola bilər?

2. Təmizliyin illəti həyatdır və bu illət köpəkdə mövcuddur.”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr İbnul Arabi: Əl Qabas fi Şərhil Muvatta: 812

Beyrut: Darul Ğarbil İsləmi: 1992

 

 

Təliq: Haqqında danışılan hədis bu şəkildədir: “Köpək sizdən birinin qabında içdiyi zaman, onu yeddi dəfə yusun.”

Hədisi nəinki Buxari və Muslim, hətta Malikin özü “Əl Muvatta” əsərində nəql etmişdir. Lakin, İbnul Arabinin açıqlamasına görə Malik bu hədislə əməl etməmiş və bunun səbəbi zikr edilən ayəyə müxalif olmasıdır.

Eyni sözləri məşhur üsulçu Əbu İshaq Əş Şatibi “Əl Muvafaqat” adlı kitabında təqrirən nəql etmişdir.

[Muslih]

Maliki alimlərindən İbn Abdil Bərr (368-463 h/978-1071 m) Malik, Şafi və Əbu Hənifənin sirəti haqqında qələmə aldığı “Əl İntiqa fi Fədailil Əimmətis Sələsətil Fuqaha” adlı əsərində Əbu Hənifəyə yönləndirilən bir çox tənə cavab vermiş və bu tənlərin motivlərindən bəhs etmişdir:

 

كثيرٌ مِن أهل الحديث استَجازوا الطعْنَ على أبي حنيفةَ لردّه كثيراً مِن أخبار الآحاد العُدول , لأنه كان يذهَب في ذلك إلى عرْضِها على ما اجتُمِع عليه مِن الأحاديث ومعاني القرآنِ , فما شذَّ عن ذلك ردَّه وسماه شاذًّا

وكان مع ذلك أيضاً يقول "الطاعات مِن الصلاة وغيرها لا تسمى إيمانا" , وكلُّ مَن قال مِن أهل السنة "الإيمان قول وعمل" يُنكِرون قولَه ويُبَدّعونه بذلك . وكان مع ذلك محسوداً لفهمه وفِطْنتِه

 

“Hədis əhlindən bir çox kimsə Əbu Hənifəyə tən etməyi caiz görmüşlər. Bunun səbəbləri aşağıdakılardır:

1. Əbu Hənifə adil kimsələrin xəbər verdiyi bir çox Əhəd hədisi rədd etmişdir. Çünki, onun yanaşma üsuluna görə, hədislər Quranın mənalarına və üzərində icma edilmiş digər hədislərə ərz edilməlidir. Bu filtrdən keçməyən hədisləri rədd etmiş və şazz adlandırmışdır.

2. Əbu Hənifə Namaz və digər itaət sayılan əməllərin iman olaraq isimləndirilməyəcəyi görüşündə idi. Bu səbəblə Əhli Sünnətdən “İman söz və əməldir” deyənlərin hamısı onun bu sözünü rədd etmiş və bu səbəblə onu bidətçiliklə ittiham etmişlər.

3. Əbu Hənifə (geniş) anlayışı və dərin analiz qabiliyyəti səbəbilə həsədə məruz qalmışdır.”

 

Qaynaq: İbn Abdil Bərr: Əl İntiqa: 276-277

Beyrut: Darul Bəşəiril İsləmiyyə: 1417/1997

[Usuli]

Xatib Əl Bağdadi (392-463 h/1002-1072 m) Nəsəb alimi Allanla, Əbu Amr Əl Attabi arasındakı bir dialoqu bizlərə nəql edir: 

 

رأيتُ العَتَّابي يأكُل خُبْزاً على الطريق ببابِ الشَّام فقلتُ له : وَيْحَكَ أما تسْتحِي ؟ فقال لي : أرأيتَ لو كُنا في دارٍ فيها بقرٌ أكنتَ تَحتشِم أن تأكُلَ وهي تَراك ؟ فقلتُ : لا ، قال : فاصْبِرْ حتى أُعلّمَكَ أنهم بقَرٌ

ثم قامَ فوَعَظَ وقصَّ ودعَا حتى كثُر الزِّحَامُ عليه ثم قال لهم : رُوي لنا مِن غيرِ وجهٍ أن مَن بلَغ لسانُه أرْنَبَةَ أَنْفِهِ لمْ يدخُلْ النارَ ، قال : فما بقِي مِنْهم أحدٌ إلا أخرَجَ لسانَه يُومِيءُ به نحوَ أرْنَبتِه ويُقدّرثه هلْ يبْلُغُها ؟ فلما تفرَّقُوا قال لي العتَّابي : ألمْ أُخبِرْك أنهم بقَرٌ

 

“... Attabinin (Bağdadın bir məhəlləsi olan) “Babuş Şam”da yolda çörək yediyini gördüm və ona dedim: Vay halına! Utanmırsanmı? Mənə belə cavab verdi: Əgər biz mal-qara arasında olsaq, onlar səni gördüyü halda yeməkdən çəkinərsənmi? “Xeyr” dedim.

O belə dedi: Biraz gözlə, mən sənə bunların mal - qara olduğunu göstərəcəyəm! Sonra qalxıb, vaz verdi, qissələr nəql edərək, dua etdi və ətrafında izdiham əmələ gəldi. Sonra onlara belə dedi: Bizə bir çox kanaldan rəvayət edilmişdir ki, kimin dili burnunun ucuna çatarsa, Cəhənnəmə girməz!

(Allan dedi): Onların hamısı bir nəfər kimi dilini çıxarıb, burnuna toxundurmağa çalışdı və toxunub toxunmadığına baxdı.

Onlar dağılışdıqdan sonra Attabi dedi: Mən sənə bunların mal-qara olduğunu demədimmi?”

 

Qaynaq: Xatib Əl Bağdadi: Əl Cami li Əxlaqil Ravi və Ədəbis Səmi: 2/241

Muəssəsətur Risələ: 1416/1996

 

Qeyd: İlk baxışda təbəssümlə qarşıladığımız bu səhnə, üzərində təfəkkür edilməyə layiqdir! Əslində bu qissə Bağdadda yaşayan bir qrup Həşəvi sürüsünün halını deyil, ümmətin böyük bir qisminin - Sünnisiylə, Şiəsiylə - halını ortaya qoyur.

İnanıram ki, bir hədisçi “dil burun” hədisi üçün yaxşı bir sənəd "təşkil etsəydi", bir çox ölkədə dil uzatma kursları açılmışdı və bu kurslar böyük rəğbət görərdi...

Biz bu gün dilimizi burnumuzun ucuna toxundurmağa çalışmırıqsa bunun bircə səbəbi var... Bu hədisin bizə səhih sənədlə gəlməməsi...

Məgər bizlərin bu gün "iman etdiyi", inkar edəni Cəhmi  adlandırdığı bir çox hədis “dil və burun” hədisindən daha biyabırçı deyilmi? Peyğəmbərin Allahla bərabər ərşə oturması, Allahın müxtəlif obrazlara bürünüb qullarına görsənməsi, diri-diri basdırılan körpənin Cəhənnəmlik olması və daha nələr nələr...

İslamı içinə bir çox qaynaqdan su axan böyük hovuz olaraq düşünsək, su qollarının ən böyüklərindən biri məhz Sünnət kanalıdır. Əgər bu kanaldan İslam hovuzuna axıdılan su yetərincə təmizlənməsə, hovuzun hamısını kirlədəcək...

Bəs əlimizdəki ibtidai "Hədis Üsulu" bu kanalın filtrasiyası üçün yetərlidirmi? Bu elmlə az çox maraqlanmış insaf sahibi hər müsəlmanın qəbul edəcəyi üzrə, hovuz ciddi mənada kirlənib və filtrlər lazımi şəkildə işləmir... Ancaq bizlər öz istehsalımız olan primitiv filtrlərin misilsiz və qüsursuz olduğunu düşünərək, özümüzü aldatmağa davam edirik... Gəlin qəbul edək ki, bizlər artıq dilimizi qulağımıza çatdırma yarışındayıq…