Bu mövzudakı ismarıc sayı: 37

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Ölkəmizdə yayılan Həşəvilik məzhəbinin təməl inancı olaraq bir çox insan uca Allahın müəyyən məkanda, səmada, ərşdə olduğu etiqadı daşıyır. Bu mövzuda Əhli Sünnət mənsub bir çox alimin Allaha məkan isnadı haqqında fikirlərini təqdim edərək, bu batil inancla mübarizədə kiçik bir addım atmaq istədik. Müvəffəqiyyət yalnız uca Allahdandır.

[Usuli]

İmam Əbu Hənifənin məkan məsələsindəki mövqeyi bir çoxları üçün maraqlıdır. Ölkəmizdəki oxucunun bu barədə adətən qarşılaşdığı söz “Allah göydədirmi, yerdədirmi mən bunu bilmirəm deyən kafir olar” kimi ifadələrdir.

Bu ifadənin zahirindəki qapalılıq, müxtəlif firqələrin bu sözü öz lehinə yozmasına səbəb olmuşdur.

Lakin bir kimsənin mövqeyini müəyyən etmək üçün ən uyğun yol onun qapalı ifadələrinə sarılmaq deyil, bu barədəki bütün ifadələrini toplayaraq qəsdinə daha dəqiq şəkildə vaqif olmaqdır.

Bu məqsədlə Əbu Hənifənin cəhət, məkan və istiqrar haqdakı ifadələrini bir araya gətirmək istədik. O, “Əl Vəsiyyə” adlı kiçik risaləsində deyir:

 

ولقاءُ الله تعالى لأهلِ الجنة حقٌ بلا كيفيةٍ ولا تشبيهٍ ولا جهةٍ

 

“Cənnətdəkilər üçün, uca Allahın keyfiyyətsiz (necəliksiz), təşbihsiz (bənzəmə olmadan) və cəhətsiz olaraq görülməsi haqqdır.”

 

Yenə eyni risaləsində deyir:

 

ونقِرُّ بأنَّ اللهَ سبحانه وتعالى على العرشِ استوى من غيرِ أن يكونَ له حاجةٌ واستقرار عليه ، وهو حافظٌ على العرشِ وغيرِ العرش مِن غيرِ احتياجٍ ، فلو كان محتاجا لما قدَر على إيجادِ العالم وتدبيرِه كالمخلوقِين ، ولو كان محتاجًا إلى الجلوسِ والقَرارَ فقبْلَ خلْقِ العرش أين كان الله ؟ تعالى الله عن ذلك علوًّا كبيرًا

 

“Biz təqrir/təsdiq edirik: Uca Allah, bir ehtiyac və (ərşin) üzərinə istiqrar (yerləşmə, məkan tutma) olmadan ərşə istiva etmişdir.

O, ərşin və ərşdən başqa şeylərin ehtiyacsız olaraq qoruyucusudur.

Əgər möhtac olsaydı, məxluqat kimi aləmin yaradılmasına və idarəsinə qadir olmazdı.

Əgər (ərş üzərinə) oturma və qərar tutmağa möhtac olsaydı, o zaman ərşin yaradılışından öncə Allah hardaydı? Uca Allah bütün bunlardan münəzzəhdir.”

 

İmam Əbu Hənifə digər bir əsəri olan "Əl Fiqhul Əbsat"da deyir:

 

 

 قلتُ أَرَأَيْت لو قيل أَيْن الله تَعَالَى ؟ فقال يقال له كان الله تعالى ولا مكان قبل أَنْ يخلُقَ الخلقَ وكان اللهُ تعالى ولم يكنْ أَيْنَ ولا خلقٌ ولا شيْءٌ وهو خالق كلِّ شيْءٌ

 

"Dedim: Uca Allah hardadır deyilərsə nə deyərsən?

(Əbu Hənifə) dedi: Uca Allah vardı və O, məxluqatı yaratmadan öncə məkan yoxdu.

Allah vardı, "eynə" (haradasa olmaq, məkan) yoxdu, məxluqat yoxdu, heç bir şey yoxdu. O hər şeyin yaradıcısıdır." 

 

 

 

Təliq: Nəql etdiyimiz bu sözlər cəhət, məkan və istiqrar mövzusunda yetərincə açıq ifadələrdir. Maraqlıdır ki, eyni kitablardakı qapalı ifadələri zikr edənlər, eyni risalələrdəki açıq sözləri görməməzlik edirlər…
 

[Usuli]

Bəzi qaynaqlarda Hənbəli olaraq qeyd edilən, Sələfilərin özləri üçün təqlid qaynağı hesab etdiyi “Sələf” nəslindən Əbu İshaq Əz Zəccac (241-311 h/855-923 m) uca Allahın adlarının açıqlaması haqda yazdığı kitabında deyir:

 

العَلِيُّ : فاللهُ تعالى عالٍ على خلْقِه ، وهو عليٌّ عليهم بقُدْرتِه ، ولا يجِب أنْ يُذهَبَ بالعلوِّ ارتفاعَ مكانٍ ، إذ قد بيَّنا أن ذلك لا يجوز في صفاتِه

 

الظاهِرُ : فهو مِن العلوِّ ، واللهُ تعالى عالٍ على كلِّ شيءٍ ، وليس المرادُ بالعلوِّ ارتفاعُ المحلِّ ، لأنَّ اللهَ تعالى يجلُّ عن المحلِّ والمكانِ ، وإنما العلوُّ علوُّ الشأْنِ وارتفاعُ السلْطانِ

 

“37. Əl Aliyy ismi: Uca Allah məxluqatı üzərində ucadır. Onlar üzərində qüdrətiylə ucadır. Uluvv/Ucalıq məkan ucalığı olaraq anlaşılmamalıdır!

Çünki biz daha öncə açıqladıq ki, Allahın sifətlərində belə bir ucalıq (məkan ucalığı) caiz deyil.

 

76. Əz Zahir ismi: (Mənalardan birinə görə) Bu, uluvv/ucalıqdan meydana gəlmişdir. Uca Allah hər şey üzərində alidir/ucadır. Uluvv/Ucalıqdan qəsd edilən mahal/məkan ucalığı deyil!

Çünki, uca Allah mahal və məkandan ucadır/münəzzəhdir. Uluvv/Ucalıq şan və hakimiyyət ucalığıdır.”

 

Qaynaq: Əbu İshaq Əz Zəccac: Təfsiru Əsməilləhil Husnə: 48 və 60

Diməşq: Darul Məmun lit Turas: 1406/1986

 

[Usuli]

Hafiz Əbu Bəkr Əl Beyhəqi (384-458 h/994-1066 m) özünün "Əl Əsma vas Sifat" adlı kitabında deyir:

 

واسْتَدلَّ بعضُ أصْحابِنا في نفْيِ المكانِ عنْه بِقولِ النَّبِيّ عَليْه الصَّلاةُ والسَّلامُ : "أنتَ الظّاهرُ فليْس فَوْقَكَ شَيْءٌ ، وأنتَ الباطِنُ فليْس دُونَك شيءٌ " ، وإذَا لَمْ يَكنْ فَوقَه شيءٌ ولا دُونَه شيءٌ لمْ يَكنْ في مَكانٍ

 

“Əshabımızdan bəziləri Allah haqda məkanın nəfyinə Peyğəmbərin – aleyhissalatu vəssələm – "Sən Əz Zahirsən, Səndən üstə heç nə yoxdur. Sən Əl Batinsən, Səndən altda heç nə yoxdur" hədisini dəlil göstərmişlər.

Əgər üstündə və altında bir şey yoxdursa, deməli hər hansı bir məkanda deyildir.”

 

Qaynaq: Əl Beyhəqi: Əl Əsma vas Sifat: 406

Qahirə: Darul Hədis: 1426/2005

 

Əbu Bəkr Əl Beyhəqi (384-458 h/994-1066 m) digər bir kitabı olan "Əl İtiqad" adlı əsərində bu barədə belə deyir:

 

في الجمْلة يجِب أنْ يُعلمَ أنَّ استواءَ اللهِ سبحانه وتعالى ليس باستواءِ اعتدالٍ عن اعْوِجاجٍ ، ولا استقرارٍ في المكان ، ولا مُماسّةٍ لشيءٍ مِن خلْقه ، لكنَّه مستوٍ على عرْشِه كما أخْبرَ بلا كيفٍ ، بلا أين ، بائنٌ مِن جميعِ خلقِه

 

“Ümumi olaraq bilinməsi vacibdir ki, Allahın - subhənəhu və təala- istivası, nə əyrilikdən düzəlmə mənasında, nə məkanda istiqrar (qərar tutma), nə də yaratdıqlarından (ərş də daxil) birinə toxunma mənasında olan istiva deyildir!

Lakin "necə" və "harada" sualı verilmədən, xəbər verdiyi kimi ərşi üzərinə istiva etmişdir, bütün məxluqatından (ərş də daxil) ayrıdır.”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əl Beyhaqi: Əl İtiqad: 121

Riyad: Darul Fadilə: 1420/1999
 

[Usuli]

Şafi alimlərindən Abdul Qahir Əl Bağdadi (v. 429 h/1037 m) uca Allahın - cəllə cələluh - məkan və zamandan münəzzəh olduğu haqda belə deyir:

 

وأجمعوا على أنه لا يَحْوِيهِ مكانٌ ولا يَجْرِي عَليْه زمانٌ ، خِلافَ قولِ مَن زعَم مِن الهِشاميَّةِ والكَرَّامِيَّةِ أَنَّه مُماسٌّ لِعَرشِهِ ، وقد قال أميرُ المؤمنينَ عَلِيٌّ رضي الله عنه : "إنَّ اللهَ تعالى خلَق العرْشَ إظهاراً لِقُدْرتهِ لَا مكاناً لذاتِه" وقال أيضاً : قد كان ولا مكانَ وهو الآنَ على ما كان

 

“Onun, ərşinə toxunan olduğunu iddia edən Hişamiyyə və Kərramiyyə firqəsi mənsublarına müxalif olaraq, hər hansı bir məkanın Onu əhatə etməməsində, zamanın Onun üzərində cari olmamasında (Əhli Sünnə alimləri) icma etmişlər.

Möminlərin əmiri Əli - radiyallahu anhu - demişdir: “Allah Təala ərşi, özünə məkan olaraq deyil, qüdrətini göstərmək üçün yaratmışdır”. O həmçinin demişdir: “O, məkan olmayanda da var idi və O indi də (əvvəl) olduğu kimidir (yəni məkansızdır).”

 

Qaynaq: Abdul Qahir əl Bağdadi: Əl Farq beynəl Firaq: 333

Beyrut: Əl Məktəbətul Asriyyə: 1416/1995
 

[Usuli]

Qədim Hənəfi alimlərindən Həkim Əs Səmərqandi (v. 345 h/956 m) "Əs Səvədul Azam alə Məzhəbil İmamil Azam" adlı əsərində, uca Allaha məkan nisbəti haqqında deyir:

 

أنه ينبغِي له ألا يُثبِتَ له تعالى مكاناً ولا مجيئاً ولا ذَهاباً ولا صفةً كصفةِ المخلوقين ، لأنَّ تمامَ الإيمانِ أن يَعرِفَ اللهَ تعالى ولا يشتغِلَ بكيفيَّتِه

 

“(Möminin) Uca Allaha məkan, gəliş, gediş və məxluqatın sifətləri kimi hər hansı bir sifət isnad etməməsi lazımdır!

Çünki, imanın tamamlanması (möminin) Uca Allahı tanıması və Onun necəliyi ilə məşğul olmamasıyladır.”

 

Qaynaq: Əl Həkim Əs Səmərqandi: Əs Səvədul Azam: 66

İstanbul: Məktəbətu Yəsin: 2011

[Usuli]

Daraqutni, Hakim kimi mühəddislərin şeyxi olan Hənəfi alimi Hafiz Əbu Bəkr Əl Kələbəzi (v. 380 h/990 m) ən qədim tasavvuf qaynaqlarından sayılan "Ət Taarruf li Məzhəbi Əhlit Tasavvuf" adlı kitabında bu barədə deyir:

 

لا يتحرَّك ولا يسكُن ولا ينقُص ولا يزْداد ، ليس بذي أبعاضٍ ولا أجزاءٍ ولا جوارحٍ ولا أعْضاءٍ ، ولا بذي جهاتٍ ولا أماكِنَ ، وإنْ قلتَ : كيْف ؟ فقد احتجَب عن الوصْف بالكيفيةِ ذاتُه ، وإنْ قلتَ : أينَ ؟ فقد تقدَّم المكانَ وجودُه

 

“(Sufilər icma etmişlər): Allah hərəkət etməz və durmaz, azalıb artmaz, parçalardan, cüzlərdən, orqan və əzalardan ibarət deyildir, cəhətlərdə və məkanlarda deyil... Əgər (Allah haqqında) "necə?" sualını versən, bil ki Onun uca zatı keyfiyyətlə vəsf edilməyə açıq deyil! Əgər (Allah haqqında) "haradadır?" sualını versən, bil ki O, məkandan öncə də vardı!”  

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əl Kələbəzi: Ət Taarruf li Məzhəbi Əhlit Tasavvuf: 34-35
Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə

[Muslih]

Muslimin "Səhih" əsərini şərh edənlərdən Əbul Abbas Əl Qurtubi (578-656 h/1182-1258 m) "Cariyə hədisi"ni açıqlayərkən deyir:

 

وهو لا يصِحُّ إطلاقُه على الله بالحقيقة ؛ إذِ اللهُ تعالى مُنزّهٌ عن المكانِ ، كما هو مُنزّهٌ عن الزَّمان ، بل هو خالقُ الزمانِ والمكانِ ، ولم يزَلْ مَوجودًا ، ولا زمانَ ولا مكانَ ، وهو الآن على ما عليه كان

ولو كان قابلاً للمكان لكان مُختَصًّا به ، ويحتاج إلى مخصِّص ، ولَكان فيه إما مُتحرِّكًا وإما ساكنًا ، وهما أمْرانِ حادِثانِ ، وما يتّصِف بالحوادثِ حادِثٌ ، على ما يُبسَط القولُ فيه في علم الكلام ، ولَمَا صدَق قولُه تعالى : ليسَ كمثْلِه شيءٌ

 

تنبيهٌ : ثُمَّ اعلمْ أنَّه لا خِلافَ بَيْنَ المُسْلِمِينَ قَاطِبةً ، مُحَدثِهم ، وفقيههم ، ومتَكلِّمهم ، ومقلِّدهم ، ونُظَّارهم : أنَّ الظَّواهِرَ الوَارِدَةَ بِذكر اللهِ في السَّمَاء ؛ كقوله : {ءَأَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّمَاءِ} , ليستْ على ظاهرها ، وأنَّها متأوَّلةٌ عند جميعهم

أمَّا مَن قال مِنْهم بِالجِهَة - فَتِلكَ الجِهَةُ عنده هي جهةُ الفوقِ ، كما جاءَ في الأحاديث - فلا بدّ أن يَتَأَوَّلَ كونَه في السماءِ ، وقد تأَوّلوه تأويلاتٍ ، وأشْبَهُ ما فيه : أنَّ " في " بمعنى : " على " ، كما قال : "ولأصلِّبنَّكم فِي جُذُوعِ النَّخلِ " أي : على "جُذُوعِ النخْلِ" ، ويكون العلوُّ بمعنى الغَلَبة

وأمَّا مَنْ يَعْتَقِد نَفْيَ الجهةِ في حقِّ الله تعالى ، فهو أحَقُّ بإزالةِ ذلك الظَّاهر ، وإجلالِ الله تعالى عنه ، وأَوْلى الفِرَقِ بالتأويل

وقد حصَل مِن هذا الأصْل المحقَّق ، أن قولَ الجاريةِ : " في السماء " ليس على ظاهرِه باتفاقِ المسلمين ، فيتعيَّن أنْ يُعْتقدَ فيه أنَّه مُعَرَّض لتأويل المتأوِّلين ، وأنَّ مَنْ حمَله على ظاهرِه فهو ضالٌّ مِن الضَّالِّينَ

 

“Bunu (Allah haradadır sualını) həqiqi mənada Allah üçün istifadə etmək doğru olmaz! Çünki, uca Allah zamandan münəzzəh olduğu kimi, məkandan da münəzzəhdir! Əksinə zamanın və məkanın xaliqi Odur. Zaman və məkan olmadan öncə də var idi. İndi də əvvəl olduğu kimidir.

Əgər hər hansı bir məkanda olması mümkün olsaydı, o məkanda xüsusiləşər və bir xüsusiləşdiriciyə ehtiyac duyardı. Orada ya hərəkətli ya da hərəkətsiz olardı. Bu iki şey də yaradılmışdır.

Kəlam/Əqidə elmində geniş izah edildiyi üzrə, yaradılmış olan şeylərlə xarakterizə edilən də yaradılmışdır (Allah isə yaradılmış ola bilməz) .

Əgər belə olsaydı (Allah məkanda olsaydı), uca Allahın "Onun bənzəri heç bir şey yoxdur" ayəsi doğru olmazdı.

 

Tənbih: Daha sonra bil ki, mühəddislərilə, fəqihlərilə, mütəkəllimlərilə, müqəllidlərilə və araşdırmaçılarıyla bütün müsəlmanlar arasında bu mövzuda ixtilaf yoxdur:

"Səmada olandan əminmi oldunuz" ayəsi kimi, uca Allahın səmada olduğunun qeyd edildiyi nasslar zahiri üzrə deyil və bu nasslar bütün müsəlmanlar qatında təvil edilir.

Onlardan cəhət nisbət edənlərə gəlincə - bu da onlara görə hədislərdə gəldiyi üzrə yuxarı cəhətdir - səmada olmasını təvil etmələri qaçınılmazdır.

Onlar bu nasları müxtəlif şəkillərdə təvil etmişlər. Təvillərdən daha uyğun olanı (səmada sözündəki) "da" (fi) şəkilçisinin "üzərində" (alə) mənasında olduğu şəklindəki təvildir.

Necə ki Allah (fironun qövmünə xitabı şəklində) demişdir: "Sizləri xurma ağaclarının gövdələrində (fi) çarmıxa çəkəcəyəm" yəni "xurma ağaclarının üzərində". (Buna əsasən) Yüksəklik, (mənəvi) üstünlük mənasında olar.

Uca Allah haqqında cəhətin nəfyinə etiqad edənə gəlincə, belə birisi bu zahiri mənanın inkarında və Allahı bundan uca tutmada daha haqlı, firqələr arasında (bu zahirləri) təvil etmədə daha öncəliklidir.

Doğruluğu sabit olan bu prinsipə binaən hasil olur ki, cariyənin dediyi "səmada" sözü müsəlmanların ittifaqıyla zahiri mənası üzrə deyildir.

Bundan aydın olur ki bu sözlər, təvil edənlərin təvilinə ərz edilmişdir və kim bu sözləri zahiri mənasına həml edərsə sapıqdır.”

 

Qaynaq: Əbul Abbas Əl Qurtubi: Əl Mufhim: 2/143-145

Diməşq: Dar İbni Kəsir: 1417/1996

[Muslih]

Şafi məzhəbinə mənsub məşhur hədisçi Hafiz İbn Hibban Əl Busti (270-354 h/883-965 m) "Əs Siqat" adlı əsərinin müqəddiməsində deyir:

 

الحمد للهِ الذي ليسَ له حَدٌ محدودٌ فيتْوَى ، ولا له أجلٌ معدودٌ فيفْنَى ، ولا يُحيط به جوامعُ المكان ، ولا يشتمِل عليه تواترُ الزمان

 

“Müəyyən bir həddi olub, nəticədə həlak olmayan (yaxud yuhtəva – nəticədə əhatə edilməyən), müəyyən bir əcəli (zaman məhdudiyyəti) olub, nəticədə yox olmayan, məkanın Onu əhatə etmədiyi, zaman axışının ona şamil olmadığı Allaha həmd olsun!”

 

Qaynaq: İbn Hibban Əl Busti: Kitabus Siqat: 1/1

Qahirə: Darul Mucəlla: 1973

[Usuli]

Şafi məzhəbinə mənsub Əbu Suleyman Əl Xattabinin (319-388 h/931-998 m) bu məsələylə bağlı görüşünü Beyhəqi və İbn Həcər bizlərə belə nəql edir:

 

وليس معنى قولِ المسلمينَ إنّ اللهَ استوى على العرشِ هو أنَّه مُمُاسٌّ له ، أو متَمكِّن فيه ، أو متَحيِّز في جهةٍ من جهاتِه ، لكنَّه بائنٌ مِن جميعِ خلْقِه ، وإنما هو خبرٌ جاءَ به التوقيف فقُلْنا به ، ونفَيْنا عنه التكييفَ ، إذْ ليس كمِثْله شيءٌ وهو السمِيع البصِير

 

“Müsəlmanların söylədiyi “Allah ərşə istiva etmişdir” sözünün mənası:

“Allahın ona toxunan (Muməəs), onda özünə məkan tutmuş, ya da tərəflərindən hər hansı bir tərəfində yerləşmiş olduğu” deyildir.

Lakin O, bütün məxluqatından ayrıdır. Bu, Şəriətin gətirdiyi bir xəbərdir və biz də onu (olduğu kimi) deyir və ondan keyfiyyəti nəfy edirik. Çünki, Onun bənzəri heç bir şey yoxdur. O eşidən və görəndir.”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əl Beyhəqi: Əl Əsma vəs Sifət: 369

Qahirə: Əl Məktəbətul Əzhəriyyətu lit Turas

 

وقوله : فَأَسْتَأْذِنُ عَلَى رَبِّي فِي دَارِهِ فَيُؤْذَنُ لِي عَلَيْهِ ، قال الخطابي : هذا يُوهِم المكانَ واللهُ منزَّهٌ عن ذلك ، وإنما معْناه في دارِه الذي اتخذَها لأوليائِه وهي الجنَّة

 

“Rəsulullahın "Sonra Rəbbimdən onun evinə girmək üçün icazə istəyəcəm və mənə Onun hüzuruna girməyə icazə veriləcək" sözünün izahına gəlincə, Xattabi belə demişdir:

Bu sözlər Allahın məkanı olduğu vəhmini oyandırır. Halbuki, Allah bundan münəzzəhdir. Bu hədisin mənası "öz vəlilləri üçün qurduğu evə girməyə icazə istədim" deməkdir ki, bu ev də Cənnətdir.”

 

Qaynaq: İbn Həcər: Fəthul Bari: 17/438

Riyad: Darut Taybə: 1426/2005
 

[Usuli]

Malikilərdən məşhur üsulçu Qazi Əbu Bəkr Əl Bəqilləni (338-403 h/950-1013 m) "Təmhidul Əvəil fi Təlxisid Dələil" kitabında deyir:

 

فَإنْ قال قَائِلٌ : أين هو ؟  قِيل له : الأيْنُ سُؤالٌ عن المكان ، وليس هو مِمَّن يَجُوز أنْ يَحوِيَه مَكانٌ ولا تُحيطَ به أقْطَارٌ ، غير أنَّا نَقُولُ : إنَّه على عرْشِه لا على معنى كوْنِ الجِسمِ بالملاصقة والمجاورة ، تعالى عَن ذلك عُلُوّاً كبيراً

 

“Əgər bir kəs "O (Allah) haradadır?" deyərsə, ona bu cür cavab verilər:

"Hardadır" sualı məkan haqda olan bir sualdır. O, (Allah) isə hansısa bir məkanın ihtiva edəcəyi, hansısa bir yerin əhatə edəcəyi biri deyildir.

Lakin biz deyirik: O, ərşi üzərindədir. (Onun ərşi üzərində olması) hər hansı bir cismin nəyəsə bitişik və nəyinsə yanında olması mənasında deyil. Allah bundan, çox münəzzəhdir.”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əl Bəqilləni: Təmhidul Əvəil: 300-301

Beyrut: Muəssəsətul Kutubis Səqafiyyə: 1407/1987

[Usuli]

Şafilərdən Əbu Bəkr İbn Furak (v. 406 h/1015 m) "Muşkilul Hədis və Bəyənuh" adlı kitabında deyir:

 

أَنْتَ الأوّلُ فَلَيْسَ قَبلَك شَيْءٌ ، وَأَنتَ الآخِر فَلَيْسَ بعْدَك شَيْءٌ وَأَنتَ الظَّاهِرُ فَلَيْسَ فَوْقك شَيْءٌ وَأَنتَ الْبَاطِنُ فَلَيْسَ دُونَك شَيْءٌ ، اقْضِ عَنَّا الدَّيْنَ وأعِذْنا مِن الْفَقْرِ

واعْلمْ أَنَّ هَذَا الْخَبَرَ يُبَيِّنُ صِحَّةَ مَا قُلْنَا فِي تَأْوِيل وَصْفِ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ أَنَّهُ فَوْقَ كُلِّ شَيْءٍ لَا عَلى مَعْنَى الْمَسَافَةِ والمِساحَةِ ، وَذَلِكَ أَنَّ كلَّ مَا كَانَ فَوق شَيْءٍ عَلى معْنى المَساحَة والتَّمَكّن فِيهِ والعُلُوّ عَلَيْهِ على هَذَا الْوَجْه كَانَ دُونَه شَيْءٌ وَهُوَ على مَا عَلَيْهِ مِن الْمَكَان

فَلَمَّا أبانَ صلّى الله عَلَيْهِ وَسلّم أَنّه لَيْسَ دُونَه شَيْءٌ عَلِمنَا أَنّ معْنى أَنّه فَوْقَ كلِّ شَيْءٍ لَا عَلى معْنى التَّمْكِين والمساحَة والمسافَةِ ، وَقد أوْهَم هَذَا الْقَائِلُ خِلافَ ذَلِك وَهَذَا الَّذِي رُوِيَ من الْخَبَر يَدُلّ عَلى فَسَادِ مَا أَوْهَمَهُ

 

“... "Sən Əvvəlsən, səndən öncə heçnə olmayıb. Sən Axirsən səndən sonra heçnə yoxdur. Sən Zahirsən, səndən üstdə heç nə yoxdur. Sən Batinsən səndən altda heç nə yoxdur. Borclarımızı ödəməyə yardım e! Bizi kasıblıqdan qoru!"

Bil ki, bu xəbər/hədis, Allahın - azzə və cəllə - hər şeyin üstündə olması vəsfinin, məsafə və sahə mənasında olmadığının açıqlaması haqda dediyimiz sözün doğruluğunu bəyan edir.

Çünki, müəyyən bir sahə tutma, orada məkan tutma və bu mənada (fiziki olaraq) üzərində olma (Uluvv) mənasında nəyinsə üstündə olan hər şeyin altında – bu şey digərinin üstündəki məkanda olduğu halda - başqa bir şey vardır.

Peyğəmbərin - salləllahu aleyhi və səlləm - Ondan altda nəyinsə olmadığını xəbər verməsiylə bildik ki, "Onun hər şeyin üzərində olmasının" mənası, məkan tutma, sahə və məsafə mənasında deyildir.

Bunu (Allahın məkan baxımından üstdə olduğunu) deyən, dediyimizin əksini vəhm etmişdir. Bu rəvayət olunan xəbər/hədis, onun vəhm etdiyi görüşün fasid olduğuna dəlildir.”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr İbn Furək: Muşkilul Hədisi və Bəyənuh: 1/395

Beyrut: Aləmul Kutub: 1985
 

[Usuli]

Malikilərdən Abdul Vahhab Əl Bağdadi (362-422 h/973-1031 m) "Şərhu Aqidətil İmam Malik Əs Sağir" adlı əsərində deyir:

 

واعلم أنَّ الوصْفَ له تعالى بالاستواءِ اتباعٌ للنصِّ ، وتسليمٌ للشرْعِ ، وتصديقٌ لما وصَف نفسَه تعالى به ، ولا يجوز أن يُثبَتَ له كيفيةٌ ؛ لأنَّ الشرْعَ لم يرِدْ بذلك ، ولا أخبرَ النبيِّ عليه السلام فيه بشيءٌ ، ولا سألتْه الصحابةُ عنه ، ولأنَّ ذلك يرجِع إلى التنقُّلِ والتحوُّلِ وإشغالِ الحيَّزِ والافتقارِ إلى الأماكنِ ، وذلك يؤُول إلى التجسيمِ ، وإلى قِدَمِ الأجسامِ ، وهذا كفرٌ عند كافَّةِ أهلِ الإسلام

وقد أجملَ مالكٌ رحمه الله الجوابَ عن سؤال مَن سأله : الرحمن على العرْش استوى ، كيف استوى ؟ فقال : الاستواءُ منه غيرُ مجهولٍ ، والكيْفُ منه غيرُ معقولٍ ، والسؤالُ عنه هذا بدعةٌ ، ثم أمَر بإخراجِ السائل

 

“Bil ki, uca Allahın istivayla vəsf edilməsi nassa ittiba, Şəriətə təslim və uca Allahın özünü tanıtdığı şeyləri təsdiqdir. Buna (istivaya) keyfiyyət (necəlik) vermək caiz deyil.

Çünki, Şəriət bu barədə bir şey bildirməmişdir. Nəbinin - aleyhissəlam - hədislərində də bu haqda bir şey yoxdur. Həmçinin Səhabələr bu haqda ondan soruşmayıblar.

(Bunun caiz olmamasının digər bir səbəbi isə budur ki) Keyfiyyət vermək bir yerdən başqa yerə keçmə, dəyişmə, məkan işğal etmə/məkanda olma və məkanlara ehtiyac düşüncəsinə gətirib çıxarar. Bu da öz növbəsində təcsim və cisimlərin qədimliyi inancına gətirib çıxarar. Bu isə, bütün Müsəlmanlar qatında küfrdür!

İmam Malik - rahiməhullah - ona:”Allah ərşə istiva etmişdir. Necə istiva etmişdir?” deyən kimsənin sualına qısa şəkildə belə cavab vermişdir: “Onun haqqında istiva məchul deyil (məlumdur), Onun haqqında keyfiyyət ağılla idrak edilməz, onun haqqında sual vermək isə bidətdir”. Sonra isə, sual verənin məsciddən çıxarılmasını əmr etmişdir.”

 

Qaynaq: Abdul Vahhab Əl Bağdadi: Şərhu Aqidətil İmam Malik Əs Sağir: 28

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1423/2002
 

[Usuli]

Öz əsrində Hənbəlilərin şeyxi, məşhur mücəssim Qadi Əbu Yəala (380-458 h/990-1066 m) Allah haqqında "harada" sualını verməyi caiz saymaqla yanaşı bunun məkan ifadə etmədiyini deyir:

 

ولا يجوز وصفُه بأنه في كلِّ مكانٍ ، ولا في مكانٍ ، ويجوز أن يقالَ "أنه تعالى في السماءِ على العرش" خلافاً للمعتزِلةِ في قولهم "هو في كلِّ مكانٍ" ، والمجسِّمةِ في قولهم "في مكان" ، والأشعريةِ في قولهم "لا يجوز إطلاقُ القولِ بأنه في السماءِ

والدلالةُ على أنه لا يجوز إطلاقُ القول عليه بأنه في مكانٍ هو أن إضافتُه إلى المكان تُوجِب قِدَمَ المكان بقِدَمِه تعالى

والدلالةُ على إطلاقِ القول بأنه في السماءِ لا على معنى المكانِ قولُه تعالى : أَأَمِنتُم مَّن فِي السَّمَاء أَن يَخْسِفَ بِكُمُ الأَرْضَ

 

“Uca Allahı hər məkanda olmaqla və ümumiyyətlə bir məkanda olmaqla vəsfləndirmək caiz deyil!

Mütəzilənin "Allah hər məkandadır", Mucəssimənin "Allah müəyyən məkandadır", Əşarilərin "Allahın səmada olduğunu söyləmək caiz deyildir" kimi görüşlərinin əksinə, "uca Allah səmada ərş üzərindədir" demək caizdir.  

... Uca Allahın məkanda olduğunu söyləmənin qeyri caizliyinə dəlil budur ki, Onun məkana izafə edilməsi (Allah məkandadır deyilməsi) uca Allahın qədimliyilə bərabər məkanın da qədim olmasını gərəkli qılır. (Bu düşüncə isə, küfrdür)

... Allahın - məkan vermə mənası olmadan - səmada olduğunu söyləməyin caizliyinə dəlil Uca Allahın bu ayəsidir: "Göydə olanın sizi yerə batırmayacağından əminsinizmi?"...”

 

Qaynaq: Qadi Əbu Yəala: Kitəbul Mutəməd fi Usulid Din: 56-57

Beyrut: Darul Məşriq: 1986
 

[Usuli]

Məşhur müfəssirlərdən Əbu İshaq Əs Sələbi (v. 427 h/1035) "Təfsirus Sələbi" kimi tanınan "Əl Kəşf vəl Bəyan fi Təfsiril Quran" adlı əsərində, Bəqərə surəsinin 210-cu ayəsini açıqlarkən deyir:

 

ثُم اختَلفوا في تأويلِها : ففسَّرَه قومٌ على الإتيَانِ الذي هو الإنْتقال مِن مكان إلى مكان ، وأدْخلوا فيه "بلا كيف" يدل عليه ظواهرُ أخبار ورَدت لم يعرِفوا تأويلَها ، وهذا غير مَرضيّ مِن القولِ ، لأنه إثباتُ المكانِ لله سبحانه ، وإذا كان متمكّناً وجَب أن يكونَ مَحدُوداً متَنَاهياً ومُحتَاجاً وفقيراً ، وتعالى الله عن ذلك علوّاً كبيراً

وقال بعض المحقِّقين الموفَّقين أظنُّه عليَّ بن أبي طالبٍ : مَن زعَم أنَّ اللهَ تعالى مِن شيءٍ أو في شيءٍ أو على شيءٍ فقد ألْحَد ، لأنه لو كان مِن شيءٍ لكان مُحدَثاً ، ولو كان في شيءٍ لكان مَحصُوراً ، ولو كان على شيءٍ لكان مَحمُولاً

 

وسكَت قومٌ عن الخَوْضِ في معْنى الإتْيَانِ ، فقالوا : نُؤمِن بظاهره ونَقِف عن تفْسِيرِه ؛ لأنّا قد نُهينا أنْ نقولَ في كتابِ الله تعالى ما لا نَعلمُ ولم ينبِّهْنا اللهُ تعالى ولا رسولُه على حقيقةِ معناه ، قال يحيى : هذه مِن المكتوم الذي لا يُفسَّر

وكان مالكٌ والأوْزَاعِيّ ومحمدٌ وإسحاقُ وجماعةٌ مِن المشايخِ يقولونَ فيه وفي أمْثَالِه : أمِرُّوهَا كَمَا جاءت بلا كيْفٍ

 

“(Zahirən gəliş mənasını verən "ityan"ın) təvilində ixtilaf etmişlər:

Bir qrup onu, "məkandan məkana intiqal etmə" mənasına gələn "gəliş" kimi təfsir etmişlər. Bu təfsirlərinə "keyfiyyətsiz" sözünü əlavə etmişlər. (Onlara görə) buna dəlil, varid olmuş və təvillərini bilmədikləri xəbərlərin zahiridir. Bu, qəbul ediləcək bir görüş deyil!

Çünki bu, nöqsansız Allaha məkan isbat etməkdir. Əgər O hər hansı bir məkanda olsa idi, məhdud, sonlu, möhtac və fəqir olması laızm gələrdi. Allah bu şeylərdən çox ucadır!

Haqqa müvəffəq olan bəzi mühəqqiqlər, zənnimcə Əli bin Əbi Talib demişdir:

"Kim uca Allahın hər hansı bir şeydən və ya hər hansı bir şeydə, yaxud da hər hansı bir şey üzərində olduğunu iddia edərsə ilhad (küfr) etmişdir. Çünki, əgər O nədənsə olsa idi yaradılmış, hər hansı bir şeydə olsa idi məhsur (əhatə edilmiş), hər hansı bir şeyin üzərində olsa idi (o şey üzərində) daşınan olardı."

 

Bir qrup da "ityan"ın (gəlişin) mənasına dalmaqdan çəkinərək demişlər: "Onun zahirinə iman edir, təfsirində/açıqlamasında dururuq. Çünki biz, Allahın kitabı haqda bilmədiyimizi deməkdən nəhy olunmuşuq. Uca Allah və Rəsulu bunun mənasının həqiqətini/mahiyətini açıqlamamışdır."

Yəhya demişdir: "Bu(ityan), təfsir edilməyəcək gizli şeylərdəndir."

Malik, Əvzai, Muhəmməd (bin Əl Həsən Əş Şeybani), İshaq (bin Rahaveyh) və şeyxlərdən bir qrup, bu və bənzəri (mütəşabih ayələr) haqda deyərdilər: Onları gəldiyi kimi, keyfiyyətsiz oxuyub keçin.”

 

Qaynaq: Əbu İshaq Əs Sələbi: Əl Kəşf vəl Bəyan: 2/129

Beyrut: Dar İhyəit Turasil Arabi: 1422/2002
 

[Usuli]

Əbul Həsən Əl Əşariyə qarşı qatı düşmən münasibətilə məşhur Əbu Nəsr Ubeydullah bin Said Əs Siczi ( v. 444 h) məkan məsələsi haqda deyir:

 

وعندَ أهلِ الحقِّ أنَّ اللهَ سبحانه مُباينٌ لخلْقه بذاته فوقَ العرش بلا كيفيةٍ بحيث لا مكان

وليس في قولنا : إنّ اللهَ سبحانه فوقَ العرش تحديدٌ ، وإنما التحديد يقَعُ للمحدَثات ، فمِن العرش إلى ما تحت الثُرى محدودٌ ، واللهُ سبحانه فوقَ ذلك بحيث لا مكانَ ولا حدَّ ، لاتفاقنا أنَّ الله سبحانه كان ولا مكانَ ، ثم خلَق المكان َوهو كما كان قبْل خلقِ المكان

 

“Haqq əhlinə görə Allah - subhənəhu - məxluqatından zatıyla ayrı olaraq, keyfiyyətsiz və məkan olmadan ərşin üzərindədir...

 

... Bizim "Allah - subhənəhu - ərşin üzərindədir" sözümüzdə təhdid/məhdudlaşdırma yoxdur. Təhdid yaradılmışlar üçün olar. Ərşdən torpağın altına qədər olan yer məhduddur. Allah isə məkan və hədd olmayacaq şəkildə bunun üzərindədir.

Çünki, bizlər ittifaq etmişik: Allah - subhənəhu - varkən məkan yoxdu. Sonra məkanı yaratdı və O, məkan yaradılmadan öncəki kimidir. (Məkandan münəzzəhdir)”

 

Qaynaq: Əbu Nəsr Əs Sizci: Risələtus Siczi ilə Əhli Zəbid: 1/129-131

Riyad: Darur Rayə: 1414/1994

[Usuli]

Şafilərdən Əbu Muzəffər Əl İsfərayini (v. 471 h/1078 m) "Ət Təbsir fid Din və Təmyizul Firqatin Nəciyəti anil Firaqil Həlikin" adlı kitabında qurtulmuş firqənin əqidəsini açıqlayarkən deyir:

 

وأنْ تعلمَ أنَّه لا يجوز عليه الكيفيَّة والكمِّية والأيْنِيَّة ، لأنَّ مَن لا مِثلَ له لا يُمكِن أنْ يُقالَ فيه "كيف هو؟" ، ومَن لا عددَ له لا يُقال فيه "كمْ هو؟" ، ومَن لا أوَّلَ له لا يقال له "مِمَّ كان؟" ، ومَن لا مكانَ له لا يقال فيه "أين كان؟" ، وقد ذكَرْنا مِن كتابِ الله تعالى ما يدُلّ على التّوحيد ، ونفْيِ التّشْبيهِ ، ونفْي المكانِ و الجِهَةِ ، ونفْيِ الابْتِداءِ و الأوَّلِيَّة

وقد جاءَ فيه عن أميرِ المُؤمنِينَ عليّ رضِي الله عنْه أشْفَى البَيَانِ حِينَ قِيلَ له : "أين الله؟" ، فقال : " إنَّ الذي أيَّنَ الأيْنَ لا يُقال له أيْنَ" ، فقيل له : "كيف الله؟" ، قال : إنَّ الذي كيَّف الكَيْفَ لا يُقَال له كيْف

وسألَه آخَرُ فقال : "ما جِهَة وجهِ الله؟" , فأمَرَ حتى أُوتِيَ بِشَمْعَةٍ ، فوضَعها في أُنبُوبة قَصَبٍ ، فقال للسائل : "ما وجهُ هذه الشَّمْعَة وبأيِّ جانبٍ مُختصٌّ؟" ، فقال له السائل : "ليس بمُختصٍّ بجانبٍ دُونَ جَانِبٍ" ، فقال : "ففِيم السؤال إذاً ؟

ومعناه : "إذَا جازَ أنْ يكونَ في المخلوقاتِ شَيْءٌ لا اختِصَاصَ له بِجِهةٍ دُونَ جِهَةٍ ، لِمَ لا يجوز أنْ يَكونَ خالقُ الخلْقِ غيْرَ مُختصٍّ بجهَةٍ دُونَ جِهَةٍ ؟

 

“Və bilməlisən ki, Allah haqqında keyfiyyətin, kəmiyyətin və eyniyyətin (hər hansı bir məkanda olmaq) keçərli olması caiz/mümkün deyil. Çünki, bənzəri olmayan birisi haqqında "o necədir?", sayı olmayan biri haqqında "o neçə dənədir?", əvvəli olmayan birisi haqda "nədən yaranıb?", məkanı olmayan biri haqda da "haradadır?" demək olmaz.

Daha öncə Allahın kitabından tövhidə və təşbihin, məkanın, cəhətin, başlanğıcın və əvvəliyyatın nəfyinə dəlalət edən şeyləri zikr etdik.

Bu barədə möminlərin əmiri Əlidən - radiyalahu anhu - ona "Allah haradadır?" deyildikdə verdiyi şəfalı cavab varid olmuşdur. O belə cavab vermişdir: "O məkanı yaradandır! Onun haqqında hardadır deyilməz!"

Həmçinin ona belə deyildi: "Allah necədir?"

O dedi: "Keyfiyyətə keyfiyyət verən haqda "necədir?" deyilməz."

Başqa birisi ondan soruşdu: "Allah hansı tərəfə yönəlikdir?"

Bu zaman əmri ilə bir şam gətirilir və o şamı qamış bir boruya qoyaraq soruşana deyir: "Bu şam hansı tərəfə yönəlikdir? Hansı cəhətə xasdır?"

Soruşan ona deyir: "Hər hansı bir tərəfə xas deyil"

O isə deyir: "O zaman nə haqda soruşursan?"

Bu cavabın mənası odur ki, əgər məxluqatdan hər hansı bir cəhətə xas olmayacaq bir şeyin varlığı mümkündürsə, məxluqatın Yaradıcısının hər hansı bir cəhətə xas olmaması nəyə görə mümkün olmasın?”

 

Qaynaq: Əbu Muzəffər Əl İsfərayini: Ət Təbsir: 138

Qahirə: Əl Məktəbətul Əzhəriyyə lit Turas
 

[Usuli]

İmamul Harameyn Əbul Məali Əl Cuveyni (419-478 h/1028-1085 m) "Əl İrşad ilə Qavatiil Ədilləti fi Usulil İtiqad" adlı əsərində deyir:

 

مذهبُ أهلِ الحقِّ قاطِبةً أنَّ اللهَ سبحانه وتعالى يتعالى عن الحيِّزِ والتخصُّصِ بالجِهات

وذهَبتِ الكرَّامية وبعضُ الحشويَّةِ ، إلى أنَّ الباريَ - تعالى عن قولهم - متحيِّزٌ مختصٌ بجهةِ فوقٍ ، تعالى الله عن قولهم

 

“Bütün haqq əhlinin görüşü budur ki - Allah Subhənəhu və Təala - məkandan və cəhətlərdə xüsusiləşməkdən uca və münəzzəhdir.

Kərramiyyə firqəsi və Həşəviyyə firqəsindən bəziləri, onların sözlərindən münəzzəh olan Əl Barinin (uca Allahın) sadəcə yuxarı cəhətdə olduğunu demişlər. Allah onların sözlərindən münəzzəhdir.”

 

Qaynaq: Əbul Məali Əl Cuveyni: Əl İrşad: 39

Misir: Məktəbətul Xanci: 1369/1950

[Usuli]

Qədim Hənəfi alimlərindən Muhəmməd Əbul Yusr Əl Bəzdəvi (421-493 h/1030-1100 m) Allahın məkandan münəzzəhliyindən danışarkən Hənbəlilər və Yəhudilər arasındakı etiqadi ortaqlığa diqqət çəkərək deyir:

 

قال أهل السنة والجماعة : ليس الله تعالى على المكانِ ، ولا على العرش ، ولا على غيرِه ، وهو ليس فوقَ العرش ، وليس له جهةٌ مِن الجهات

قالتِ الحنابِلة والكرامِية واليهود ومَن يقول إنه جسمٌ : إنه تعالى مستقِرٌّ على العرش ، لكن بعضُهم قالوا : له ستُ جهاتٍ كما لسائرِ الأجسام

 

“Əhli Sünnət vəl Cəmaat deyir: Uca Allah nə məkanda, nə ərş, nə də başqa bir şey üzərində deyil. O, ərşin üstündə də deyil. Cəhətlərdən bir cəhətdə də deyil.

Hənbəlilər, Kərramilər, Yəhudilər və Allahın cism olduğuna inananlar belə deyir: Uca Allah ərş üzərinə istiqrar etmişdir. Lakin onlardan bəziləri belə deyir: digər cisimlərdə olduğu kimi, Allahın da altı cəhəti var.”

 

Qaynaq: Əbul Yusr Əl Bəzdəvi: Usuluddin: 40

Qahirə: Əl Məktəbətul Əzhəriyyə lit Turas
 

[Usuli]

Bidətlər haqqında yazdığı məşhur kitabdan sələfilərin tez tez sitatlar gətirib İmam Tartuşi adlandırdığı məşhur Maliki alimi Əbu Bəkr Ət Tartuşi (451-520 h/1059-1126 m) “Siracul Muluk” adlı kitabının müqəddiməsində deyir:

 

وإن قلتَ : أينَ هو ؟ فقد سبَق المكانَ وجودُه ، فمَن أيَّن الأيْنَ لم يفتقِر وجودُه إلى أين

هو بعد خلقِ المكان غنيٌ بنفسه كما كان قبلَ خلقِ المكان ، وكيف يحُلُّ في ما منه بدَأَ أو يعُود إليه ما أنشأ

وإن قلتَ : كيف هو ؟ فمن كيَّف الكيفية لا يقال له كيف ، ومَن جازتْ عليه الكيفية جاز عليه التغييرُ

 

“Əgər desən: O (Allah) hardadır? (cavabında deyərəm) Onun mövcudluğu məkandan öncədir. Məkanı yaradanın var olmaq üçün bir məkana ehtiyacı yoxdur!

O, məkanı yaratdıqdan əvvəl olduğu kimi, yaratdıqdan sonrada özlüyündə ehtiyacsızdır. (Allah) öz yaratdığına (məkana) hulul edərmi/daxil olarmı? Yaxud da yaratdığı Ona nisbət edilərmi?

Əgər desən: O necədir? (cavabında deyərəm) necəliyi yaradan haqqında necə sualı verilməz. Kimin üçün necəlik caizdirsə/mümkündürsə onun üçün dəyişmə də mümkündür.”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Ət Tartuşi: Siracul Muluk: (Mətn) 1/5-6

Qahirə: Əd Darul Misriyyə: 1414/1994