Bu mövzudakı ismarıc sayı: 32

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Günümüzdə müsəlmanların ciddi xətalara yol verdiyi məsələlərdən biridə təqlid məsələsidir. Bu barədə forumda bir neçə fərqli mövzu vardır. Bu mövzuda isə, alimlərin təqlidi qınama xarakterli sözlərinə və bənzəri məsələlərə toxunmaq istəyirəm. Tövfiq Allahdandır.

[Muslih]

"Sələfilərin" anti-məzhəb savaşında təhqiq əhli olmayan, hər əsən küləyə qapılan – müsəlmanların əksəriyyəti bu təbəqədəndir - kimsələri aldatmaq üçün istifadə etdikləri bəzi sitatlar vardır.
İbn Məsudun "Sizdən biri dinində başqasını təqlid etməsin! Əgər təqlid etdiyi iman edərsə o da iman edər, küfr edərsə o da küfrə düşər!", Abdullah bin Əl Mutəzzin "Otarılan heyvanla muqallid insan arasında heç bir fərq yoxdur" kimi sözlərini buna misal göstərmək olar.
Bu sitatları gətirərkən, əsasən İbn Abdil Bərrin "Camiu Bəyənil İlmi və Fadlih" adlı əsərini qaynaq olaraq göstərirlər. Məndə Allahın hikməti gərəyi kitabları nəzərdən keçirərkən bu sitatlara rast gəldim. Kitabda o sətirləri oxuyarkən bu insanların yəhudilikdə necə irəli getdiyinə bir daha şahid oldum. Çünki, İbn Abdil Bərr bu sözlərdən həmən sonra, onların səfeh və yıxıcı nəzəriyyəsinin tam əksinə icma nəql edir.
Zikr etdiyimiz sitatları sadaladıqdan sonra İbn Abdil Bərr (368-463 h/978-1071 m) belə deyir:

 

وهذا كلُّه لغيرِ العامّة ؛ فإنَّ العامةَ لا بدَّ لها مِن تقليدِ علمائِها عنْدَ النازلة تنزِل بها ؛ لأنها لا تتبيَّن موقِعَ الحجةِ ولا تصِل لعدِم الفهْم إلى علم ذلك ؛ لأنَّ العلمَ درجاتٌ لا سبيلَ منها إلى أعلاها إلا بنيْل أسفلِها ، وهذا هو الحائلُ بين العامّة وبيْنَ طلَب الحجةِ ، والله أعلم
ولم تختلِف العلماءُ أنَّ العامةَ عليها تقليدُ علمائِها وأنهم المرادُون بقول الله عز وجل { فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ } , وأجمعوا على أنَّ الأعمى لا بدَّ له مِن تقليدِ غيره ممن يثِق بميْزِه بالقبلة إذا أشْكلتْ عليه , فكذلك مَن لا علْمَ له ولا بصَر بمعنى ما يديِن به لا بدَّ له مِن تقليدِ عالمه
وكذلك لم يختلِفِ العلماءُ أنَّ العامة لا يجوز لها الفُتيا ، وذلك والله أعلم لجهْلها بالمعاني التي منها يجوز التحليل والتحريم والقول في العلم

 

"Bütün bu sözlər ammədən olmayan kimsələr (müctəhidlər) haqqındadır. Çünki, ammədən olan birisi üçün başına gələn hadisədə/məsələdə alimlərini təqlid etmək qaçınılmazdır.
Çünki, ammədən olan kimsə onu necə tapacağını bilmədiyi üçün hüccətin yerini bilməz və onu əldə etməkdən aciz olar. Belə ki elm, alt mərtəbəsi əldə edilmədən üst mərtəbəsinə varış yolu olmayan dərəcələrdən ibarətdir. Məhz bu, ammədən olan kimsəylə dəlil tələb etmək arasındakı əngəldir! Allah daha gözəl bilir.
Alimlər bu mövzuda ixtilaf etməyiblər: Ammədən olanın üzərinə düşən, alimlərini təqlid etməkdir və uca Allahın "... Əgər bilmirsinizsə, zikr əhlindən soruşun" ayəsində qəsd edilənlər ammilərdir.
Həmçinin alimlər icma ediblər ki, gözləri kor olan kimsə qibləni tapmaqda çətinlik çəkdiyi zaman, qibləni təyin etməkdə güvəndiyi birisini təqlid etməsi qaçınılmaz olduğu kimi, elmi və dində əsas alacağı şeylər haqda bəsirəti olmayan kimsə üçündə alimini təqlid etmək qaçınılmazdır.
Həmçinin alimlər ixtilaf etməyiblər: Ammədən olan kimsənin fətva verməsi caiz deyil. Məncə - Allah daha gözəl bilir - bunun səbəbi ammənin halal-haram qılmağa dəlalət edən ifadələrdən və elm haqqında danışmaqdan cahil olmasıdır."

 

Qaynaq: İbn Abdil Bərr: Camiu Bəyənil İlmi və Fadlih: 2/230
Muəssəsətur Rəyyan: 1424/2003

[Muslih]

Hənbəlilərdən Qadi Əbu Yala bin Əl Fərra (380-458 h/990-1066 m) Əhmədin təqlidi qadağan edib, hədisə təşviq etməsi haqda deyir:

 

قال أحمد - رحمه الله - : يا أبا العباس لا تقلِّد دينَك الرِّجالَ ، فإنهم لنْ يسلَموا أن يغلَطوا

فقد منَع مِن التقليد ، وندَب إلى الأخْذ بالأثرِ . وإنما يكون هذا فيمَن له معرفةُ بالأثرِ والاجتهاد . وبهذا قال الشافعي ، وأبو يوسف

 

“Əhməd – rəhiməhullah – dedi: “Ey Əbəl Abbas! Dinində insanları təqlid etmə. Çünki onlar xəta etməkdən salim olmazlar.”

(Qadi Əbu Yala deyir) Bəli! Əhməd təqlidi qadağan edər və hədisə sarılmağa təşviq edərdi. Ancaq bu, sadəcə hədisləri (lazımi səviyyədə) və ictihadı bilən (müctəhidə) aiddir. Şafi və Əbu Yusufda belə demişdir.”

 

Qaynaq: Qadi Əbu Yala: Əl Uddə fi Usulil Fiqh: 4/1229

Səudiyyə: 1410/1990

[Muslih]

Hər kəsi müctəhid etmə kimi utopik bir iddiası olan qardaşlarımızın öz iddialara dəlil olaraq gətirdikləri nəqllərdən biridə Əhməd bin Hənbəlin dediyi bu sözlərdir:
"Məni təqlid etməyin! Maliki, Şafini, Səvrini təqlid etməyin! Onların aldığı qaynaqdan alın".
Bu sözləri əsas alan qardaşlarımız elə zən edirlər ki, bu söz onlar kimi cahillərə deyilib və onlar təqlid etməli deyil, əksinə hökmləri Quran və Sünnədən özləri çıxarmalıdırlar.
Doğrudanmı Əhməd onlara belə şey əmr edib? Gəlin bunu özlərinində ən çox etibar etdiyi və bəzən təqlidi müəyyən mənada tənqid edən İbn Teymiyyədən dinləyək:
İbn Teymiyyə (661–768 h/1263–1328 m) "Əl Fətəvəl Kubra" adlı əsərində belə deyir:
 

وأما مثلُ مالكٍ والشافعيِّ وسُفيانَ ، ومثلُ إسحاقَ بنِ راهويهِ وأبي عبيْدٍ فقد نصَّ في غيرِ موضعٍ على أنه لا يجوز للعالمِ القادرِ على الاستدلالِ أن يقلِّدَهم وقال : لا تُقلِّدوني ولا تقلِّدوا مالكًا ولا الشافعيَّ ولا الثوريَّ وكان يُحِبُّ الشافعيَ ويُثني عليه ، و يُحِبُّ إسحاقَ ويُثني عليه ، ويُثني على مالكٍ والثوريِّ وغيرِهما مِن الأئمةِ ، ويأمُر العامِّيَّ بأنْ يَستَفتيَ إسحاقَ وأبا عبيْدٍ وأبا ثوْرٍ وأبا مُصْعَبٍ ، ويَنْهى العلماءَ مِن أصحابِه ، كأبي داودَ ، وعثمانَ بنِ سعيدٍ ، وإبراهيمَ الحَرْبيِّ ، وأبي بكرٍ الأثرَمِ ، وأبي زُرْعةَ ، وأبي حاتمٍ السٍّجِسْتانيِّ ، ومسلمٍ ، وغيرِ هؤلاءِ أنْ لا يقلِّدوا أحدًا مِن العلماءِ ويقول : عليكمْ بالأصْلِ بالكتابِ والسنةِ

 

"Malik, Şafi, Sufyan, İshaq bin Rahaveyh, Əbu Ubeyd kimilərə gəlincə, İmam Əhməd bir çox yerdə, istidlala qadir olan alimin (müctəhidin) onları təqlid etməsinin caiz olmadığını söyləmiş və belə demişdir: Məni təqlid etməyin! Maliki, Şafini, Səvrini təqlid etməyin! (Onların aldığı qaynaqdan alın).
Halbuki o, Şafini, İshaqı sevər və öyərdi. Həmçinin Maliki, Səvrini və imamlardan digərinidə öyərdi.
Ammilərə (müctəhid olmayanlara) isə İshaq, Əbu Ubeyd, Əbu Səvr və Əbu Musabdan fətva istəmələrini əmr edərdi.
Öz əshabından Əbu Davud, Osman bin Səid, İbrahim Əl Hərbi, Əbu Bəkr Əl Əsrəm, Əbu Zura, Əbu Hatim Əs Sicistani, Muslim və digərləri kimi alimlərə isə alimlərdən kimisə təqlid etməyi qadağan edər və deyərdi: Əsldən, Kitab və Sünnətin özüdən alın/istinbat edin!"

 

Qaynaq: Əhməd İbn Teymiyyə: Əl Fətavə Əl Kubra: 5/98
Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1408/1987

 

 

Təliq: Gördüyümüz kimi, İbn Teymiyyənində iqrarı üzrə, bu söz istinbata qadir olan müctəhidlərə deyilmişdir. Ammi olan qeyri müctəhidlərə isə təqlidi qadağan etməmiş əksinə, fətvaları müctəhidlərdən almağı əmr edərək onları müctəhidlərdən ayrı tutmuşdur!
Bu sözlərilə o, müctəhidlərə müraciət etmişdir.
Nəticə olaraq Əhmədin məzkur sözlərində cahillər üçün bir hüccət yoxdur. Hətta onların əksinə hüccət vardır. Çünki, onlara təqlidi əmr edərdi!
Batil əhlinə öz əllərilə öz əleyhlərinə hüccət gətirtdirən Allaha həmd olsun!
 

[Muslih]

Şafilərdən Xatib Əl Bağdadi (392-463 h/1002-1072 m) "Nasihətu Əhlil Hədis" adlı risaləsində səhih sənədlə rəvayət edir:

 

جاءَ رجلٌ إلى الأعْمَشِ فسأله عن مسألةٍ ، وأبو حنيفةَ جالسٌ ، فقال الأعْمشُ : يا نعمانُ قل فيها فأجابَه ، فقال الأعْمشُ : مِن أين قلْتَ هذا ؟ فقال : مِن حديثك الذي حدَّثتَناه ، قال : نحنُ صَيادِلة وأنتم أطِبّاءُ

 

"... Bir nəfər İmam Əbu Hənifənin də olduğu məclisdə Əməşin yanına gəlib bir məsələ haqqında sual verdi. Əməş "Ya Numan (Əbu Hənifə) cavab ver dedi. İmam Əbu Hənifə adama cavab verdi.

Əməş: Bu hökmü haradan çıxardın?

Əbu Hənifə: Bizə təhdis etdiyin bir hədisdən.

Əməş: Biz (muhəddislər) əczaçılarıq, siz (fəqihlər) isə təbiblər."

 

Qaynaq: Əl Xatib Əl Bağdadi: Nasihətu Əhlil Hədis: 260

Məktəbətu İbni Teymiyyə: 1417/1996

[Muslih]

Şafi alimlərindən Əbu Həmid Əl Ğazəli (450-505 h/1058-1111 m) bu haqda deyir:

 

العامِّي يجب عليه الاستفتاءُ واتَّباعُ العلماء

وقال قومٌ مِن القدَرية : يلزَمهم النظرُ في الدليلِ واتِّباعُ الإمامِ المعصومِ , وهذا باطلٌ بمسْلَكيْن

 

"Ammiyə (qeyri müctəhidə) vacib olan, fətvaları alimlərdən almaq və onlara tabe olmaqdır!

Qədəriyyə firqəsindən bir qrup belə demişdir: Ammilərin dəlilləri incələməsi və məsum imama tabe olması lazımdır. Bu görüş iki yöndən batildir..."

 

Qaynaq: Əbu Həmid Əl Ğazəli: Əl Mustəsfa min İlmil Usul: 4/147

Ciddə: Şirkətul Mədinətil Munəvvərə

[Muslih]

Bəzi müsəlmanlar hər gördükləri səhih hədislə əməl edir və bunu Allah Rəsuluna – sallallahu aleyhi və səlləm – uymaq olaraq dəyərləndirirlər.

Həmçinin hansısa imamın hədisə müxalif bir görüşünü gördükdə əsassız olaraq "ona hədis çatmamışdı" deyərlər.

Haqları olmadığı halda ictihad edib həm özlərini, həm ətraflarında olan özləri kimi ammiləri azdırarlar.

Halbuki, Fiqhdə imam olan bir çox kimsə müxtəlif tərcih səbəblərilə məhz öz rəvayət etdikləri hədislərə zidd hökmlər vermişlər.

Bu məsələni anlamaq üçün "Usulul Fiqh" elmində ən azından ibtidai mərhələdə bilgi sahibi olmaq lazımdır.

Aşağıda iki örnəkdə sizə İmam Malik və malikilərin böyüklərindən İbnul Məcişunun məhz öz rəvayət etdikləri hədislə əməl etmədiklərini təqdim edəcəm:

 

Malikilərdən Şəmsuddin Ər Rai " İntisarul Fəqiris Salik li Tərcihi Məzhəbil İmam Malik" adlı əsərində İmam Malikdən (93-179 h/715-796 m) nəqlən deyir:

 

قال رجلٌ لمالكٍ : يا أبا عبدِ اللهِ هل عرَفتَ حديثَ " البَيِّعانِ بالخيارِ " ؟ قال له : نعم , وأنتَ تلعَبُ مع الصِّبيانِ في البَقِيعِ

وقال له رجلٌ : لمَ روَيْتَ حديثَ " البَيِّعانِ بالخيارِ " في " الموطإ " ولمْ تعمَلْ به ؟ قال له مالكٌ : ليَعلَمَ الجاهلُ مِثلُك أني على عِلمٍ ترَكتُه

 

"Bir nəfər İmam Malikə dedi: Ey Əbə Abdillah! Sən "alıcıyla satıcı seçim haqqına sahibdir..." hədisini bilirsən?

Malik ona dedi: Bəli, sən daha uşaqlarla Bəqi məzarlığında oynayarkən mən onu bilirdim.

Bir nəfər İmam Malikə dedi: Niyə "alıcıyla satıcı seçim haqqına sahibdir..." hədisini "Əl Muvatta"da rəvayət etdiyin halda onunla əməl etmirsən?

Malik ona dedi: Sənin kimi cahillər mənim onu bilərək tərk etdiyimi anlasınlar deyə!"

 

Qaynaq: Şəmsuddin Ər Rai: İntisarul Fəqiris Salik: 1/225

Beyrut: Darul Ğarbil İslami: 1981

 

 

İkinci rəvayət isə maliki fəqihlərinin böyüklərindən olan İbnul Məcişundan (v. 212 h/827 m) öz tələbəsi Əhməd bin Əl Muazzəlin nəqlidir. Buna Qadi İyad "Tərtibul Mədarik və Təqribul Məsalik li Mərifəti Aləmi Məzhəbi Malik" adlı əsərində yer verib:

 

وقال ابنُ المعذَّلِ : سمِعتُ إنساناً سألَ ابنَ الماجِشُونِ : لِم روَيْتم الحديثَ ثمّ ترَكتموه ؟ قال : لِيُعلَمَ أنّا على عِلمٍ ترَكناه

 

"İbnul Muazzəl dedi: Bir insanın İbnul Məcişuna belə bir sual verdiyini eşitdim: "Niyə hədisi rəvayət edib, sonra onu tərk edirsiniz?"

İbnul Macişun dedi: Bizim, onu bilərək tərk etdiyimiz bilinsin deyə!"

 

Qaynaq: Qadi İyad: Tərtibul Mədarik: 1/45

Rabat: Vizərətul Əvqaf: 1965

[Muslih]

İmam Malikin tələbəsi, məşhur fəqih Abdullah bin Vəhb (125-197 h/743-813 m) hal hazırda Sələfilərin "sələfə uyaraq" (!) təqib etdiyi "hədisçilik" mənhəci haqda deyir:

 

وقال ابن وهْبٍ : كلُّ صاحبِ حديثٍ ليس له إمامٌ في الفقه فهو ضالٌ , ولولا أنَّ الله أنْقذنا بمالكٍ والليْثِ للضلَلنا

 

"İbn Vəhb dedi: Fiqhdə bir imamı olmayan hədisçi sapıqdır! Əgər Allah bizi İmam Malik və Leys vasitəsilə xilas etməsəydi, şübhəsiz ki azardıq."

 

Qaynaq: İbn Əbi Zeyd Əl Qayravani: Kitəbul Cami: 119

Tunis: Əl Məktəbətul Atiqa

[Muslih]

Sələfin məşhurlarından olan Sufyan bin Uyeynə (107-198 h/725-814 m) hal hazırda Sələfilərin "sələfə uyaraq" (!) təqib etdiyi "hədisçilik" mənhəci haqda deyir:

 

قال ابنُ عُيينةَ : " الحديثُ مَضَلّةٌ إلا للفقهاءِ " , يُريد أنَّ غيرَهم يحمل شيئا على ظاهرِه وله تأويلٌ من حديثِ غيره أو دليلٌ يخفَى عليه أو متروكٌ أوْجبَ ترْكَه غيرُ شيءٍ مما لا يقوم به إلا مَن استبحَر وتفقَّهَ

 

"(Sufyan) İbn Uyeynə dedi: "Hədislər, fəqihlərdən başqası üçün zəlalətə düşülən yerdir."

İbn Əbi Zeyd Əl Qayravaninin bu sözlərə izahı: (İbn Uyeynənin) qəsd etdiyi budur: Ola bilsin ki, fəqih olmayan başqa hədisdə təvili olduğu halda hədisi zahiri üzrə anlasın və ya ona gizli qalmış bir dəlil mövcud olsun və yaxud da hədis, onun tərkini tələb edən lakin, ancaq elmdə və fiqhdə dərinləşmiş kimsələrin biləcəyi başqa bir ünsür səbəbilə tərk edilmiş olsun."

 

Qaynaq: İbn Əbi Zeyd Əl Qayravani: Kitəbul Cami: 118-119

Tunis: Əl Məktəbətul Atiqa

[Muslih]

Maliki alimlərindən Qadi İyəd Əs Səbti (476-544 h/1083-1149 m) "Tərtibul Mədərik və Təqribul Məsəlik li Marifəti Alami Məzhəbi Malik" adlı əsərində hədislə əməl etmək haqda deyir:

 

رُوي أَنَّ عُمرَ بنَ الخطَّاب - رضي الله تعالى عنه - قال على المِنْبر : أُحَرِّجُ بالله على رجلٍ روَى حديثًا العملُ على خلافه

قال ابنُ القاسمِ وابنُ وَهْبٍ : رَأيْتُ العملَ عنْد مالكٍ أقْوَى مِن الحديث ، قال مالكٌ : وقد كان رجالٌ مِن أهلِ العلْمِ مِن التَّابعين يحدِّثُون بالأحاديث وتبلُغهمْ عن غيْرهم فيقُولون : ما نَجهَل هذا ولكنْ مضَى العملُ على غيره

قال مالكٌ : رَأيْتُ محمّدَ بنَ أبي بَكْرٍ ابن عُمرَ بنِ حَزْمٍ وكان قاضيًا ، وكان أَخُوه عبدُ الله كثيرَ الحديث رَجُلَ صِدْقٍ ، فسمِعتُ عبْد الله إذا قضَى محمّدٌ بالقَضِية قد جاءَ فيها الحديث مُخالفًا للْقضاء يُعاتبُه ، ويقول له : ألمْ يأْتِ في هذا حديثٌ كذا ؟ فيقول بَلَى . فيقول أَخُوه فما لك لا تقْضِي به ؟ فيقول فأَيْنَ النّاسُ عنه ، يَعْني ما أجْمعَ عليه مِن العلماء بالمدينة ، يُرِيد أَنَّ العملَ بها أقْوَى من الحديث

وقال ابنُ المعذَّلِ : سمِعتُ إنساناً سألَ ابنَ الماجِشُونِ : لِم روَيْتم الحديثَ ثمّ ترَكتموه ؟ قال : لِيُعلَمَ أنّا على عِلمٍ ترَكناه

قال ابنُ مهْدي : السنةُ المتقدِّمةُ مِن سنة أهل المدينة خيرٌ مِن الحديث . وقال أيضاً : إنه " لَيكون عندي " أو نحوه

وقال رَبيعةُ : ألفٌ عن ألفٍ أحبُّ إليَّ مِن واحدٍ عن واحدٍ , لأنَّ واحداً عن واحد يَنتزِع السنةَ من أيديكم

قال ابن أبي حازمٍ : كان أبو الدرْداءِ يُسأل فيُجِيبُ فيُقال : أنه بلَغنا كذا وكذا بخلافِ ما قال , فيقول : وأنا قد سمِعته ولكني أدْركتُ العملَ على غيرِ ذلك

قال ابن أبي الزِّناد : كان عمرُ بنُ عبدِ العزيزِ يجمَعُ الفقهاءَ ويَسألهم عن السُّنَن وَالأَقْضية التي يُعمَل بها فيُثبِتها , وما كان منه لا يَعمَل به الناسُ ألغاه ، وإنْ كان مُخرِّجه مِن ثقةٍ

وقال مالكٌ : انصرَف رسولُ الله - صلى الله عليه وسلم - من غزْوةِ كذا في نحوِ كذا وكذا ألفاً مِن الصحابة ، ماتَ بالمدينة مِنهم نحوُ عشرةِ آلافٍ , وباقِيهمْ تَفَرَّقَ بالبلْدان , فأيُّهما أحْرَى أن يُتَّبَعَ ويُؤْخذَ بقولهم ؟ مَن ماتَ عندهم النبيُّ - صلى الله عليه وسلم - وأصحابه الذين ذكرتُ ؟ أو ماتَ عندهم واحدٌ أو اثنانِ مِن أصحابِ النبي صلى الله عليه وسلم ؟

 

"Rəvayət edilir ki, Ömər bin Əl Xattab minbərdən belə demişdir: "Əksiylə əməl edilən (tətbiqata müxalif) hədis rəvayət edən kimsədən Allaha gileylənirəm".

İbnul Qasim və İbn Vəhb belə demişlər: "İmam Malik nəzdində, (Mədinədəki) tətbiqatın hədisdən daha güclü dəlil olduğunu gördüm".

İmam Malik dedi: "Tabiunun elm əhlindən olan kimsələr bəzi hədislər rəvayət edərlərdi və onlara başqalarından da fərqli hədislər çatardı, onlar isə belə deyərdilər: Biz bu hədislərdən xəbərsiz deyilik, lakin tətbiqat başqa cürdür".

İmam Malik dedi: "Muhəmməd bin Əbi Bəkr İbn Ömər bin Hazmı qazi (hakim) ikən gördüm. Onun qardaşı Abdullah çox hədis bilən, sidq əhli/salih biri idi.

Muhəmməd bir iş haqda hökm verdiyi və bu haqda onun hökmünə müxalif hədis olduğu zaman, Abdullahın Muhəmmədi qınadığını və belə dediyini eşitdim: Bu haqda hədis bu cür gəlməyibmi? (Yəni sənin hökmünə müxalif).

- Bəli.

- O zaman sən niyə hədislə hökm etmirsən?

- İnsanların bu hədis haqqındakı mövqeyi nədir? (tətbiqat necədir?)"

Bununla o, Mədinədəki alimlərin üzərində icma etdiyi görüşü qəsd edirdi. Onun demək istədiyi bu görüşlə əməl etmənin hədisdən daha güclü (daha doğru) olması idi.

İbnul Muazzəl dedi: "Bir insanın İbnul Məcişuna belə bir sual verdiyini eşitdim: "Niyə hədisi rəvayət edib, sonra onu tərk edirsiniz?"

İbnul Macişun dedi: Bizim, onu bilərək tərk etdiyimiz bilinsin deyə!"

İbnul Mehdi dedi: "Mədinə əhlinin qədimdən bəri etdiyi əməl hədisdən daha xeyirlidir (doğrudur)". O Həmçinin bu sözləri "...Mənim üçün daha xeyirlidir" şəklində və ya bənzəri formada demişdir.

Rabia dedi: "Min nəfərin min nəfərdən rəvayəti, mənim üçün bir nəfərin bir nəfərdən rəvayətindən daha sevimlidir. Çünki, bir nəfərin bir nəfərdən rəvayəti sünnəti sizin əlinizdən çəkib alar."

İbn Əbi Hazim dedi: "Əbud Dardaya – radiyallahu anh – suallar verilər, o da cavablardı. Ona etirazən belə deyildi: Bizə sənin dediyindən fərqli olaraq başqa cür (hədis) çatıb. O da cavabən: Bu dediyinizi məndə eşitmişəm. Lakin, mən tətbiqatın bundan fərqli cərəyan etdiyini gördüm."

İbn Əbiz Zinad dedi: "Ömər bin Abdil Aziz fəqihləri toplayıb onlardan əməl edilən sünnətlər (hədislər) və hökmlər haqda soruşdu və onları qeyd etdi.

(Bu hədis və hökmlərdən) İnsanların əməl etmədiklərini isə - rəvayət edənlər güvənilən kimsələr olsa belə - ləğv etdi".

İmam Malik dedi: "Rəsulullah – sallallahu aleyhi və səlləm – filan döyüşdən, minlərcə səhabəylə bərabər döndü. Onlardan on minə yaxını Mədinədə vəfat etdi. Geri qalanı isə müxtəlif şəhərlərə dağıldı. Bunlardan hansı tabe olunmağa və görüşləri alınmağa daha layiqdir? Nəbinin – sallallahu aleyhi və səlləm – və zikr etdiyimiz səhabələrin yanında vəfat etdikləri kimsələrmi (Mədinə əhli)? Yoxsa yanında Nəbinin – sallallahu aleyhi və səlləm – əshabından bir və ya iki nəfərin vəfat etdiyi kimsələr?"

 

Qaynaq: Qadi İyad: Tərtibul Mədarik: 1/45-46

Rabat: Vizərətul Əvqaf: 1965

 

Təliq: İmam Malikin məzhəbində Mədinə əhlinin tətbiqatını hədisdən daha güclü dəlil saymaq məşhurdur. Bu metod, başqalarının sözünü Rəsulullahın sözündən üstün tutmaq demək deyil! Əksinə Rəsulullahın sünnətini araşdırmaqda daha ehtiyatlı davranmaqdır.

Bu mövzuda müzakirə etmək istədiyimiz, Mədinə əhlinin tətbiqatının üsuldakı yeri deyil.

Diqqət çəkmək istədiyimiz nöqtə İmam Malik və bir çox məzkur “sələf fəqihləri” qatında hədisin səhihliyinin əməl üçün yetərli olmadığıdır. Bunu onların ifadələrində açıqca görmək olar.

Demək olar ki, hər imamın bu barədə öz metodu var və bu da "məzhəb"in xüsusiyyətlərini təşkil edir.

Bu nəqlləri tərəzi elədyimiz zaman, günümüzdə hədis kitablarını silah edib, Ümmətin imamlarına cahilcə hücum edən və öz qıt anlayışlarıyla hədislərdən əhkamlar çıxaran, əhliyətsiz bədəvilərin cəhaləti bariz şəkildə bir daha ortaya çıxır.

 

[Muslih]

Hədisin mənasını anlamaqdan aciz olduqları halda özlərini lovğalıqla "əhli hədis" ləqəbilə təltif edən kimsələr tarix boyu mövcud olmuşlar.

Belə "muhəddislərdən" biri ilə İmam Əbu Hənifə arasında keçən məşhur bir qissə vardır ki, burada onu qısa olaraq zikr edib sonda isə İmamın qızıl sözlərini təqdim eləmək istəyirəm.

Fadl bin Atiyyə ilə qarşılaşan İmam Əbu Hənifə ondan oğlu Muhəmməd haqda soruşar. Fadl oğlunun hədisçilərlərdən elm aldığını söyləyər. İmam Əbu Hənifə oğlunu yanına gətirməsini tələb edər və Fadl oğlu Muhəmmədi çağırar. İmam bu ondan hədis yazdığı dəftəri istəyər və oradakı ilk hədisi oxuyar:

"Vələdi zina üç nəfərin (ana, ata və uşaq) ən şərlisidir."

İmam hədisçiyə bu hədisin mənasını soruşar, hədisçi "hədisdə necə gəlibsə elədir" deyər.

İmam Əbu Hənifə onun hədisə verdiyi mənanın Allaha zülm isnad etmə olduğunu və İslamın təməl prinsiplərindən olan "hər nəfs öz əməlinə görə cəza alar" prinsipi ilə ziddiyyət təşkil etdiyini uzun uzadı ayələrdən dəlillər gətirərək isbat edər. Davamında isə hədisin mənasını hədisçiyə izah edər və bu hədisçi Muhəmməd bin Əl Fadl o zamandan sonra artıq İmamın dərslərinı sıx sıx gəlməyə başlayar.

İmam Əbu Hənifə qissənin sonunda bu muhəddisə nəsihətində belə deyir:

 

يا محمدُ ! مَن طلَب الحديثَ ولمْ يطلُبْ تفسيرَه ومعناه ضاعَ سعْيُه وصارَ ذلك وَبالاً عليه

 

وقال رحِمه الله تعالى : مثَلُ مَن يطلُب الحديثَ ولا يتفقَّه مثلُ الصَّيْدَلانيِّ يجمَع الأدويةَ ولا يدرِي لأيِّ داءٍ هي حتى يجيءَ الطبيبَ . وهكذا طالبُ الحديثِ لا يعرِف وجْهَ حديثِه حتى يجيءَ الفقيهَ

 

" ... Ey Muhəmməd! Kim hədislə məşğul olar, lakin onun təfsiri və mənasını öyrənməzsə, onun əməyi zay olar və bu onun əleyhinə vəbala/günaha dönər.

 

(Digər bir yerdə) Əbu Hənifə - Uca Allah ona rəhmət etsin - dedi: Hədislə məşğul olub fiqh öyrənməyənin halı, müxtəlif dərmanları toplayıb, lakin həkimdən soruşmadıqca hansının hansı xəstəliyə dərman olduğunu bilməyən əczaçının halı kimidir.

Bunun kimi, hədislə məşğul olan kimsə də fəqihə müraciət etmədikcə əlindəki hədisin mənasını bilməz."

 

Qaynaq: Vəhbi Suleyman: Əbu Hənifə Ən Numan: 179

Darul Qələm: 1420/1999

[Muslih]

Məşhur Maliki fəqihi Əbu Abdillah İbn Əl Hacc Əl Abdəri (v. 737 h/ 1336 m) "Əl Mədxəl" adlı əsərində deyir:

 

قال عبدُ الرحمن بنُ مهْديِّ : السنةُ المتقدِّمةُ مِن سنةِ أهلِ المدينةِ خيرٌ مِن الحديثِ

قال ابنُ عيينةَ : " الحديثُ مَضَلّةٌ إلا للفقهاءِ " يُريد أن غيرَهم قد يحمِل الشيءَ على ظاهرِه وله تأويلٌ من حديثِ غيره أو دليلٌ يخفَى عليه أو متروكٌ أوجبَ ترْكَه غيرُ شيءٍ مما لا يقوم به إلا مَن استبحَر وتفقَّه

 

"Abdur Rahman bin Mehdi dedi "Mədinə əhlinin qədimdən bəri etdiyi əməl hədisdən daha xeyirlidir (doğrudur)"

(Sufyan) İbn Uyeynə dedi: "Hədis, fəqihlərdən başqası üçün zəlalətə düşülən yerdir."

(İbn Uyeynənin) qəsd etdiyi budur: Ola bilsin ki, fəqih olmayan başqa hədisdə təvili olduğu halda hədisi zahiri üzrə anlasın və ya ona gizli qalmış bir dəlil mövcud olsun və yaxud da hədis, onun tərkini tələb edən lakin, ancaq elmdə və fiqhdə dərinləşmiş kimsələrin biləcəyi başqa bir ünsür səbəbilə tərk edilmiş olsun."

 

Qaynaq: İbn Əl Hacc: Əl Mədxal: 1/128

Darut Turas

[Usuli]

Əbu Yusuf Əl Ənsari (113-182 h/731-798 m) hərb hüququ mövzusunda hədislərə əsaslanaraq Əvzaiyə yazdığı rəddiyədə deyir:

 

فإياكَ وشاذَّ الحديث وعليك بما عليه الجماعةُ من الحديث , وما يعرِفه الفقهاءُ وما يُوافق الكتابَ والسنةَ فقِس الأشياء على ذلك , فما خالفَ القرآن فليس عن رسول الله صلى الله عليه وسلم وإن جاءتْ به الرواية

فاجْعلِ القرآنَ والسنةَ المعروفةَ لك إماماً قائداً , واتَّبعْ ذلك وقِس عليه ما يرِد عليك مما لم يُوضَّحْ لك في القرآن والسنة

 

“Şazz hədislərdən çəkin. (Elm əhlindən olan) Camaatın qəbul etdiyi, fəqihlərin bildiyi, Kitab və (bilinən) sünnətə müvafiq olanlara sarıl.

Gələn hədisləri bunlarla ölç. Qurana müxalif olanlar, (sağlam sənədlə) rəvayət edilsə belə Rəsulullahdan – sallallahu aleyhi və səlləm – gəlməyib!

Quranı və bilinən sünnəti özünə imam və öndər (ölçü) et! Ona tabe ol və Quranda, (bilinən) sünnətdə olmadığı halda sənə gələn rəvayətləri onunla ölç!”

 

Qaynaq: Əbu Yusuf Əl Ənsari: Ər Rəddu alə Siyəril Əvzai: 31-32

İhyəul Məarifin Numaniyyə
 

[Usuli]

Şafi alimlərindən Bədruddin Əz Zərkəşi (745-794 h/1344-1396) İmamul Harameyn – Cuveynidən (419-478 h/1028-1080 m) bu sözləri nəql edir:

 

قال إمام الحرمين : المحققون لا يُقِيمون لخلافِ الظاهرية وَزناً ؛ لأنَّ مُعْظمَ الشريعةِ صادرةٌ عن الاجتهاد ، ولا تفِي النصوصُ بعُشْرِ مِعْشارِها

 

“İmamul Harameyn (Cuveyni) belə demişdir: Muhəqqiqlər (fiqhi icma məsələlərində) Zahirilərin müxalifətinə önəm verməmişlər.

Çünki Şəriətin böyük bir qismi ictihad qaynaqlıdır. Nasslar Şəriətin yüzdə birini belə əhatə etmir.”

 

Qaynaq: Bədruddin Əz Zərkəşi: Əl Bəhrul Muhit fi Usulil Fiqh: 4/465

Darul Kitəbi: 1414/1994

 

Təliq: Hər şeyi Quran və Sünnəyə yəni nasslara dayandırma iddiasında olan Sələfilər, doğru anlamaları halında Şəri hökmlərin ancaq yüzdə birinə vaqif ola bilərlər. Beləcə Şəriətin geri qalan böyük bir qismi zay olar. Hər iddiaya nassdan dəlil tələb edənlərin düşünməsi gərəkən önəmli bir xüsusdur...
 

[Usuli]

Günümüzdə sağını solundan seçə bilməyən “mühəddislərin” görüşü nəinki fiqhi əhkam, Əqidə sahəsində belə tərəzi qılınıb. Halbuki belə bir yanaşma üsul alimlərinin yanaşmalarına ziddir. Hədis rəvayətindən başqa nəsibi olmayan kimsələr, görüşünün ciddiyə alınmaması yönündən ammi/avam mərtəbəsindədirlər!

Şafilərdən olan Əbu Muzəffər Əs Səmani (426-489 h/1035-1095 m) mühəddis və bənzəri ixtisas sahiblərinin görüşlərinin fiqhi icmaların əmələ gəlməsində diqqətə alınmayacağı haqda deyir:

 

وكذلك العلماء الذين لا يعرِفون إلا التفسيرَ وإنما يُرجَع إليهم في الوقوف على أقوالِ المفسّرين من السلف

وكذلك أمر المحدثين الذين لا يعرِفون إلا الروايةَ فيُرجَع إليهم فيما يصحُّ مِن الأخبار وما لا يصحُّ

وأما الفقهاء الذين يُرجَع إلى قولهم في انعقاد الإجماع فهم المجتهدون

 

“Eləcədə sadəcə təfsir elmini bilən alimlər. Onlara ancaq sələfdən olan müfəssirlərin görüşləri mövzusunda müraciət edilər.

Rəvayətdən başqa bir şey bilməyən mühəddislərin də halı eynidir. Onlara xəbərlərin səhihlik və ya zəifliyini təsbitdə baş vurular.

İcmanın əmələ gəlməsində görüşünə baş vurulacaq fəqihlərə gəlincə, onlar müctəhidlərdir.”

 

Qaynaq: Əbu Muzəffər Əs Səmani: Qavatiul Ədillə fi Usulil Fiqh: 3/242

Məktəbətut Təvbə: 1418/1998

[Usuli]

Şafilərdən Xatib Əl Bağdadi (392-463 h/1002-1072 m) müctəhid olmayan kimsəyə təqlidin vacib olduğu haqda deyir:

 

باب القولِ فِيمَن يَسوغُ له التقليدُ ومَن لا يَسوغ

 

أما مَن يَسوغ له التقليدُ فهو العاميُّ الذي لا يعرِف طُرُقَ الأحكامِ الشرعيّةِ ، فيَجوز له أنْ يقلِّدَ عالما ، ويعمَلَ بقوله ، قال الله تعالى : { فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ } ... ولأنه ليس مِن أهلِ الاجتهادِ , فكان فرْضَه التقليدُ ، كتقليدِ الأعْمى في القِبْلة ، فإنه لمَّا لم يكنْ معه آلةُ الاجتهادِ في القِبلةِ ، كان عليه تقليدُ البصيرِ فيها

 

وحُكي عن بعضِ المعتزلةِ ، أنه قال : لا يجوز للعامِّيِّ العملُ بقولِ العالمِ حتى يعرِفَ عِلّةَ الحكمِ ، وإذا سألَ العالمَ فإنما يسألُه أنْ يعرِّفَه طريقَ الحكمِ ، فإذا عرَفه وقَف عليه وعمِل به

 

وهذا غلَطٌ ، لأنه لا سبيلَ للعامِّيِّ إلى الوقوفِ على ذلك ، إلا بعد أنْ يتفقَّهَ سنينَ كثيرةً ، ويُخالطَ الفقهاءَ المدّةَ الطَوِيلةَ ، ويتحقَّقَ طُرُقَ القياسِ ، ويعلَمَ ما يصحِّحُه ويُفسِده وما يجبُ تقديمُه على غيرِه مِن الأدلّةِ ، وفي تكليفِ العامّةِ بذلك تكليفُ ما لا يُطِيقونه ، ولا سبيلَ لهم إليه

 

 

"Təqlidin kimə caiz, kimə caiz olmadığı məsələsi haqqında bab

 

Təqlid etməsi caiz olan kimsəyə gəldikdə, şəri hökmlərin (istinbat) yollarını bilməyən Ammidir (qeyri müctəhid).

Belə birisinin bir alimi təqlid etməsi və onun görüşü ilə əməl etməsi caizdir.

Uca Allah buyurur: "...Əgər bilmirsinizsə zikr əhlindən soruşun" (Ən Nəhl: 16/43)

..........

Çünki, Ammi ictihad əhlindən deyil və bu səbəblə ona fərz olan təqliddir.

Kor kimsənin qiblə mövzusunda görən insanı təqlid etməsi kimi. Çünki kor, qiblə təyini üçün ehtiyac duyulan ictihad vasitələrinə sahib olmadığı zaman, ona düşən görən insanı təqlid etməkdir.

 

Bəzi Mötəzilə mənsublarının belə dediyi nəql edilmişdir: "Verdiyi hökmün illətini (dəlilini) bilmədikcə Amminin alimi təqlid etməsi caiz deyildir. Alimdən bir şey soruşduğu zaman, ondan xahiş edər ki, bu hökmü necə çıxardığını ona izah etsin. Bunu öyrəndikdən sonra vaqif olub, əməl edər."

 

Bu görüş xətalıdır. Çünki, Amminin buna vaqif olması (hökmün necə çıxdığını anlaması) ancaq uzun illər fiqh öyrənib, uzun müddət fəqihlərlə oturub durması, qiyas yollarını paraktik olaraq həyata keçirə bilməsi, qiyası səhih və fasid qılacaq şeyləri və dəlillərdən hansının digərinə üstün tutulacağını öyrənməsindən sonra mümkündür.

Avamı bununla mükəlləf tutmaq, onlara gücləri çatmayacaq şeyləri yükləməkdir. Onların bunu edə bilməsi mümkün deyil."

 

Qaynaq: Əl Xatib Əl Bağdadi: Əl Fəqih vəl Mutəfəqqih: 2/133-135

Dar İbnil Cəvzi: 1417/1996

 

 

Təliq: Bağdadinin sözlərindən çıxan faydaları belə sıralamaq olar:

 

1. Şəri istinbat yollarını, qiyası, tərcih üsullarını və s. lazımi ictihad vasitələrini bilməyən kimsə Ammidir. Ammi - qeyri müctəhid deməkdir.

2. Amminin müctəhidi təqlid etməsi vacibdir.

3. Amminin müctəhidə nisbəti, korun görənə nisbəti kimidir.

4. Dəlili bilmədikcə alimə tabe olmamaq görüşü, bəzi Mötəzilə mənsublarından rəvayət edilib.

5. Bu görüş xətalıdır.

6. Ammi hökm çıxarmanın yollarıyla sadəcə tanış olmaq üçün belə uzun illərini ciddi mənada elm təhsiliylə keçirməlidir.

7. Ammidən hökm çıxarmağı tələb etmək ondan gücü xaricində bir şey istəməkdir.

 

Hasil: Amminin üzərinə düşən müctəhidi təqliddir. Bu ona fərzdir. Fərzin tərki isə günahdır. Amminin təqlidi tərk edib özünün əhkam çıxarması fərzi tərk edib, harama can atmaqdır.

 

[Usuli]

Şəmsuddin Əz Zəhəbi (673-748 h/1274-1348 m) “Siyəru Aləmin Nubalə” adlı əsərində Dərakinin tərcümeyi halında məsələmizlə əlaqəli bunları demişdir:

 

الدارَكي عبد العزيز بن عبد الله بن محمد

 

قال ابنُ خَلِّكان :كان يُتَّهم بالاعتزال ، وكان رُبَّما يَختار في الفتوى ، فيقال له في ذلك ، فيقول : ويْحَكُم ! حدَّث فلانٌ عن فلانٍ ، عن رسولِ الله - صلى الله عليه وسلم - بكذا وكذا ، والأخذُ بالحديث أولى مِن الأخذِ بقولِ الشافعيِّ وأبي حنيفةَ

قلتُ : هذا جيدٌ ، لكن بشرطِ أن يكونَ قد قال بذلك الحديثِ إمامٌ مِن نُظراءِ الإماميْن مثلُ مالكٍ ، أو سفيانَ ، أو الأوْزاعيّ ، وبأن يكونَ الحديثُ ثابتاً سالماً مِن علةٍ ، وبأن لا يكونَ حجةُ أبي حنيفةَ والشافعيِّ حديثاً صحيحاً مُعارضاً للآخَر

أما مَن أخَذ بحديثٍ صحيحٍ وقد تنكَّبه سائرُ أئمةِ الاجتهاد ، فلا ، كخبرِ : فَإِنْ شَرِبَ فِي الرَّابِعَةِ فَاقْتُلُوهُ ، وكحديثِ لَعَنَ اللهُ السَّارِقَ ، يَسْرِقُ البَيْضَةَ، فَتُقْطَعُ يَدُهُ

 

"293 - Əd Dəraki Abdul Aziz bin Abdillah bin Muhamməd.

 

... İbnu Xallikan ("Vəfayətul Ayan" adlı kitabında) dedi: (Dəraki) İtizalla ittiham edilmişdir. Bəzən fətva mövzusunda (imamlara tabe olmadan) seçim edirdi. Bu mövzuda qınandığında isə belə cavab verərdi: Vay halınıza! Filankəs filankəsdən o da Rəsulullahdan – sallallahu aleyhi və səlləm – belə belə rəvayət etmişdir. Hədisə əməl etmək Şafi və Əbu Hənifənin görüşüylə əməl etməkdən əvladır/uyğundur.

(Mən Zəhəbi) deyirəm: Bu, (hədislə əməl etmək) yaxşı şeydir. Lakin aşağıdakı şərtlər var:

1. Bu iki imamın (Şafi və Əbu Hənifə) səviyyəsindəkilərdən bir imamın bu hədislə əməl etməsi. Malik, Sufyan və ya Əvzai kimi.

2. Hədisin bir illətsiz və sabit/səhih olması.

3. Əbu Hənifə və Şafinin hüccətinin/dəlilinin digərinə müxalif səhih hədis olmaması.

Lakin, digər ictihad imamlarının (o hədislə) əməl etmədiyi halda səhih bir hədislə (!) əməl edənə gəlincə bu doğru deyil!

Məsələn aşağıdakı hədislər kimi: "... dördüncü dəfə içərsə onu öldürün", "Allah oğruya lənət etsin, yumurta oğurlayar əli kəsilər"."

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Siyəru Aləmin Nubəla: 16/405

Beyrut: Məvsuatur Risalə: 1404/1984

 

 

Təliq: Mən deyərdim ki, Dərakinin "hədislə əməl etmək imamların görüşündən xeyirlidir" sözü təfsilə möhtacdır və aldadıcı zahiriylə insanı səhv nəticəyə götürə bilər!

Beləki, məsələ Allah Rəsulunun – sallallahu aleyhi və səlləm – görüşümü yoxsa filan imamın görüşümü şəklində deyil. Şəkk yoxdur ki, başqasının görüşünü aleyhissalatu vəssalamın görüşünə tərcih etmək apaçıq küfrdür. Heç bir müsəlman buna razı olmaz!

İşin əsli sözün zahirindən anlaşıldığı kimi deyil. Yəni bizlər hər hansı bir imamın sözünü Allah Rəsulunun – sallallahu aleyhi və səlləm – sözündən üstün tutmuruq. Həmçinin hədislə birbaşa əməl edənlər də Allah Rəsulunun – sallallahu aleyhi və səlləm – sözünü tərcih etməmişlər.

Bizlər imamların hədisdən anladığını öz zəif anlayışımızdan üstün tutmuşuq. Müxaliflərsə hədisdən öz qıt anlayışlarıyla anladıqlarını, alimlərin anladığına tərcih etmişlər.

İş əsla kiminsə sözünü Allah Rəsulunun – sallallahu aleyhi və səlləm – sözündən üstün tutmaq deyildir!

 

[Usuli]

Şəmsuddin Əz Zəhəbi (673-748 h/1274-1348 m) "Siyəru Aləmin Nubalə" adlı əsərində, İbn Hazmın tərcümeyi halından danışarkən onun ictihad iddiasına və məzhəblərə tabe olmamasına münasibət bildirərək deyir:

 

قلتُ : نعم ، مَن بلَغ رتبةَ الاجتهاد ، وشهِد له بذلك عِدةٌ مِن الائمة ، لم يسُغْ له أن يقلِّدَ ، كما أن الفقيهَ المبتدئ والعاميَّ الذي يحفَظ القرآنَ أو كثيراً منه لا يسوغ له الاجتهاد أبداً ، فكيف يجتهِد ، وما الذي يقول ؟ وعلامَ يبني ؟ وكيف يطِير ولما يُريِّش ؟

والقسم الثالث : الفقيه المنتهي اليَقِظ الفَهِم المحدِّث ، الذي قد حفِظ مختصراً في الفروع ، وكتاباً في قواعدِ الاصول ، وقرَأ النحوَ ، وشاركَ في الفضائل مع حِفْظه لكتابِ الله وتشاغلِه بتفسيره وقوةِ مناظرته ، فهذه رتبةُ مَن بلَغ الاجتهاد المقيَّد ، وتأهَّل للنظَر في دلائلِ الائمة

فمتى وضَح له الحقُّ في مسألةٍ ، وثبَت فيها النصُّ ، وعمِل بها أحدُ الائمةِ الأعلام كأبي حنيفةَ مثلاً ، أو كمالكٍ ، أو الثوري ، أو الأوزاعي ، أو الشافعي ، وأبي عبيدٍ ، وأحمدَ ، وإسحاقَ ، فليَتَّبِعْ فيها الحقَّ ولا يسلُكِ الرُّخَصَ ، ولْيتورَّعْ ، ولا يسَعه فيها بعدَ قيامِ الحجة عليه تقليدٌ

 

"Deyirəm: Bəli! Kim ictihad mərtəbəsinə yüksələr, imamlardan bir qrup da onun bu səviyyədə olduğuna şəhadət edərsə, belə birisinin təqlid etməsi caiz olmaz.

Necəki yeni başlamış fəqihin və Quranın tamamını və ya çoxunu əzbərləmiş Amminin/qeyri müctəhidin ictihad etməsi qətiyyən caiz deyil!

Belələri necə ictihad edə bilər? Nə deyər? Hökmləri nəyin üzərinə bina edər? Qanadları çıxmadan neçə uçar?

Üçüncü qism isə yetişmiş, diribaş, anlayışı geniş, muhəddis olan, furudan bir muxtasarı, üsul qaydaları haqqında bir kitabı əzbərləmiş, Nəhv elmini oxumuş, bununla yanaşı Allahın kitabını əzbərləmiş, təfsiriylə məşğul olmuş, güclü analiz qabiliyyəti olan fəqihdir. Belə birisi müqəyyəd ictihad mərtəbəsinə çatmış və imamların dəlillərini analiz etmək əhliyyətinə sahib olmuşdur.

Nə zaman ki, hansısa məsələdə haqq ona aydın olar, o məsələ haqda nass sabit olar və Əbu Hənifə, Malik, Səvri, Əvzəi, Şafi, Əbu Ubeyd, Əhməd, İshaq kimi imamlardan biri də bununla əməl etmişsə, o məsələdə haqqa tabe olsun! Ruxsatlarla əməl etməsin, təqvalı davransın! Ona hüccət qaim olduqdan sonra o məsələdə təqlid caiz deyil."

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Siyəru Aləmin Nubalə: 18/191

Muəssəsətur Risələ: 1405/1984

 

 

Təliq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi insanları qruplara ayırır:

1. Quranı hifz etmiş ammi/qeyri müctəhid.

2. Yetişməmiş fəqih.

3. Yetişmiş fəqih. Üsul və digər ictihad aləti olan elmlərdə dərinləşmiş muqəyyəd müctəhid.

4. Əbu Hənifə və bənzəri mütləq müctəhidlər.

Bunlardan ilk iki kateqoriyanın ictihad etməsini caiz görmür. Belələri üçün geriyə tək yol qalır! O da təqliddir.

Üçüncü-muqəyyəd müctəhidlər üçün isə müctəhidlik xaricində bir şərt daha əlavə edir: Əbu Hənifə kimi mütləq müctəhidlərdən biri, bu nassla əməl etmiş olacaq. Bu kateqoriyada olanların ictihad etməsi vacib, təqlid etməsi isə deyildir.
 

[Usuli]

Şafilərdən  Xatib Əl Bağdadi (392-463 h/1002-1072 m), amminin fətvanı dəlilsiz olaraq qəbul etməsinin lüzumu haqda deyir:

 

وليس يَنبغي للعامِّي أن يُطالبَ المفتيَ بالحجّةِ فيما أجابَه به ، ولا يقول : لِمَ , ولا كيفَ

قالَ اللهُ سبحانَه وتعالى : {فَاسْأَلوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ} . وفرَّق تباركَ وتعالى بيْنَ العامّةِ وبينَ أهلِ العلْمِ فقال : { قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ} . فإنْ أحَبَّ أنْ تسكُنَ نفسُه بسِماعِ الحجّةِ في ذلك ، سألَ عنها في زمانٍ آخرَ ومَجلِسٍ ثانٍ أو بعدَ قبُولِ الفتْوى مِن المُفتي مُجرَّدةً

 

"Müftidən, verdiyi cavabın dəlilini tələb etmək ammi (qeyri müctəhid) üçün gərəkli deyil. (Sual verən, dəlilini öyrənmək məqsədilə) "Niyə?", "Necə?" deməməlidir.

Allah – subhanahu və təala – buyurur: "...Əgər bilmirsinizsə zikr əhlindən soruşun!" (Ən Nəhl: 16/43).

Allah – təbərəkə və təala – elm əhliylə avamı ayıraraq belə buyurur: "... De ki, bilənlərlə bilməyənlər bir olarmı?..." (Əz Zumər: 39/9).

Əgər bu mövzuda dəlili eşidərək rahatlamaq xoşuna gəlirsə, bunu başqa bir zaman, ikinci bir məclisdə və ya müftidən fətvanı dəlilsiz olaraq qəbul etdikdən sonra soruşar."

 

Qaynaq: Əl Xatib Əl Bağdadi: Əl Fəqih vəl Mutəfəqqih: 2/382-383

Dar İbnil Cəvzi: 1417/1996

 

 

Təliq: Gördüyümüz kimi Bağdadi, amminin müftidən dəlil istəməsini gərəkli görmür. Çünki, çox vaxt ammi tələb etdiyi şeyin dəlil olma şəklini anlamaqdan acizdir. Fətvanın qəbulu üçün dəlili bilmək şərt deyildir.

Bağdadi bu kəlamında ammiləri iki yerə bölür:

1. Dəlili zikr edilməsə belə rahat olacaq kimsə. Belə birinin dəlili soruşması gərəkli deyil. Fətvanı dəlil zikr edilməsədə qəbul edər.

2. Dəlil zikr edilməsə rahat olmayacaq kimsə. Belə birinin dəlil soruşması uyğundur. Lakin, bu soruşmaq dəlili analiz etmək üçün deyil sadəcə nəfsin rahatlaması üçündür. Bu cür ammilər də dəlil zikr edilmədən fətvanı qəbul edər.

Nəticə etibarıyla hər iki növdən olan ammi, öncə dəlilsiz olaraq fətvanı qəbul etməlidir. Bu nöqtədə, hər iki növ müştərəkdir.
 

[Usuli]

Hənbəlilərdən Şəmsuddin İbn Qeyyim (691-751 h/1292-1350 m) Əhməddən nəqlən belə deyir:

 

وقال في رواية ابنِه عبدِ الله : إذا كان عندَ الرجلِ الكتبُ المصنَّفةُ فيها قولُ رسول الله ص , واختلافُ الصحابة والتابعينَ , فلا يجوز أن يعمَلَ بما شاءَ , ويتخيَّرَ فيقضِيَ به ويعمَلَ به حتى يسألَ أهلَ العلمِ ما يُؤخَذ به , فيكونَ يعمَل على أمرٍ صحيحٍ

 

"Oğlu Abdullahın rəvayətində Əhməd deyir:

Bir kimsədə içində Rəsulullahın – sallallahu aleyhi və səlləm – görüşü, səhabə və tabiunun ixtilafı zikr edilən (Hədis mövzusunda) təsnif edilmiş kitablar olsa, doğru olanla əməl etməsi üçün, bu hədislərdən hansının alına biləcəyini elm əhlinə (müctəhidə) soruşmadan onlardan istədiyilə əməl etməsi, istədiyini seçib onunla hökm etməsi və ona görə davranması caiz deyildir."

 

Qaynaq: İbn Qeyyim: İlamul Muvəqqiin: 2/84

Daru İbnil Cəvzi: 1423