Bu mövzudakı ismarıc sayı: 21

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Hədis sahəsi İslamın ilk dönəmlərindən etibarən müxtəlif mübahisələrin obyekti olmuşdur. Lakin, bu mübahisələr normal elmi müstəvidə qalmamışdır. Müsəlmanlardan bir qrupun qəbul etdiyi hədis, digər qrup tərəfindən müəyyən səbəblər əsas alınaraq inkar edildiyi zaman Sünnət inkarıyla ittiham edilmişlər. Tariximizdə bunun örnəkləri çoxdur…

 

Məsələn siz, Allahın Peyğəmbərini ərşdə öz yanında oturdacağı və ya Allahın qıvrım saçlı obrazı haqqındakı rəvayətləri elmi əsaslara görə rədd edirsinizsə, Həşəviyyə firqəsinin nəzərində Sünnət inkarçısı, Cəhmi sayılmanız üçün bu yetərlidir…

 

Tarix boyu və günümüzdə bir çox Müsəlmanın anlamaqdan aciz olduğu nöqtə, hədislərin mötəbər sayılmasının ictihadi olduğu və ictihadların fərqlənəcəyidir… Bu “ictihadiliyin” həzm edilməməsi nəticəsində, insanlar arasında “Sünnət” mərkəzli bir qütbləşmə meydana gəlmişdir.

 

Bu ictihad başda Cərh və Tədil olmaq üzrə Hədis elminin hər bölümü üçün keçərlidir. Birinin cərh etdiyi adam, digərinə görə siqa ola biləcəyi kimi, birinin şaz qəbul edəcəyi hədis, digərinə görə məqbul ola bilər…

Birinə görə Əlinin özündən öncəki xəlifələrdən üstün tutulması cərh səbəbi olduğu halda, digər kimsə tərəfindən normal qarşılana bilər.

Birinə görə Əbu Hənifənin məzhəbinə mənsubiyyət, Rəy məzhəbinin kitablarını nəql etmək cərh səbəbiykən, normal ağıl sahibi üçün bu bir qüsur deyildir.

Birinə görə “Quranı tələffüzümüz məxluqdur” düşüncəsi cərh səbəbiykən, ağıl sahibləri qatında bu normal bir fikirdir.

 

Birinə görə mürsəl hədis hüccətkən, digərinə görə hüccət olmaz. Üçüncü bir kimsə işin təfsilatına gedər, müəyyən kimsələrin mürsəlini hüccət qəbul edər.

Biri hədisin qəbulunda sənədə ağırlıq verərkən, digəri mətn tənqidinə də önəm verər.

Biri ravilərə hörmətsizlik olmasın deyə Allaha hörmətsizlik ifadə edən “istilqa” hədisini rəvayət edərkən, digəri Allahın nöqsandan tənzihini əsas alaraq raviləri rədd edər.

Biri Hədisin Qurana ərzini təməl qayda qəbul edərkən, digəri Hədisin Qurana ərzini zındıqların metodu sayar.

Birinin hədisin səhihliyi üçün qoyduğu şərtlər, digərinin şərtlərindən fərqlidir. Və sayılmayacaq qədər ixtilaflı nöqtələr…

 

Qısacı hədis elminin hər sahəsində müxtəlif yanaşmalar vardır və bu yanaşmalar nəticələrin müxtəlifliyinə əsas yaradır.

Real bir misal verəcək olsaq: Məsələn mənim üçün ravinin Rəy əhli olması və ya Əlini digər səhabələrdən üstün tutması heç bir şəkildə cərh səbəbi sayılmaz və sırf bu səbəblə rədd edilən hədis mənə görə məqbuldur. Kimin üçünsə mərdud olan hədisin, mənə görə məqbulluğu ictihadlarımızın, yanaşmalarımızın fərqliliyindən qaynaqlanır.

Bu fərqli yanaşmalar, ixtilaflar və bənzəri məsələlərlə tanış olmaq istəyənlər Zəfər Əhməd Ət Tahənəvinin “Qavaid İlim Hədis” adlı əsərinə müraciət edə bilərlər. (Türk dilində tərcüməsi mövcuddur)

 

Bəli! hədis məsələləri ciddi mənada ictihadidir…Bunu anlamaq üçün Hədis elmindən azacıq xəbərdar olmaq  yetərlidir.

Lakin bəzi tayfalar öz hədislərini mütləq haqq kimi təqdim edərək, onları inkar edənin Sünnət inkarçısı olduğu kimi boş fikirlərdən qurtula bilmirlər.

Ağıl və bilgi sahibi olmadıqlarını nəzərə alaraq, onlara bu mövzuda bəzi alimlərin sözlərilə tanış etmək istəyirəm. Bəlkə təqdim edəcəyim nəqllər onlara bu həqiqəti anlamaqda kömək edər. Tövfiq yalnız Allahdandır.

[Muslih]

İmam Əbu Hənifə (80-150 h/699-767 m) hədislərin qəbulunda "Qurana müxalif olmamaları" şərtini izah edərkən, bu kimi məsələlərin ictihadi olduğunu, kiminsə nəql etdiyi hədisin rəddinin Peyğəmbərin sözünü rədd sayılmayacağını vurğulayaraq deyir:

 

قال المتعلم رحِمه الله : فما قوْلُك في أُناسٍ رووا : إنّ المؤمنَ إذا زنى خُلِع الإيمان مِن رأسه كما يخلَع القَميصُ ثم إذا تابَ أُعِيد إليه إيمانُه

أتشُكُّ في قولِهم أو تُصدِّقهم , فإنْ صدّقتَ قولهَم دخلتَ في قول الخوارجِ , وإنْ شككْتَ في قولِهم شككْتَ في أمرِ الخوارج , ورجَعْتَ عن العدْلِ الذي وصَفتَ , وإنْ كذّبْتَ قولَهم قالوا : أنت تكذِّب بقول نبيّ اللهِ عليه الصلاة والسلام , فإنهم رووا ذلك عن رجالٍ حتى ينتهِي إلى رسولِ الله عليه الصلاة والسلام

 

قال العالم رحِمه الله : أُكذِّبُ هؤلاءِ ولا يكون تكذيبي لهؤلاءِ وردِّي عليهم تكذيباً للنبي صلى الله عليه وآله وسلم , إنما يكون التكذيبُ لقول النبي عليه السلام أنْ يقول الرجلُ : أنا مُكذّبٌ لقولِ نبي الله صلى الله عليه وآله وسلم , فأما إذا قال الرجل : أنا مؤمِن بكلّ شيءٍ تكلَّم به النبي عليه الصلاة والسلام , غيرَ أنّ النبيّ عليه وعلى آله الصلاة والسلام لم يتكلَّم بالجوْرِ ولم يُخالف القرآنَ , فإنّ هذا القولَ منه هو التصديقُ بالنبي وبالقرآن وتنزيهٌ له مِن الخلاف على القرآن , ولو خالفَ النبي القرآنَ وتقوَّل على الله غيرَ الحق لم يدَعْه الله حتى يأخذَه باليمين ويقطَع منه الوَتِينَ كما قال الله عز وجل في القرآن : { وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ فَما مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِينَ } ونبيّ الله لا يُخالف كتابَ الله تعالى , ومُخالف كتاب الله لا يكون نبيَّ الله , وهذا الذي رووه خلافُ القرآن , لأنه قال الله تعالى في القرآن : { الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي } ولم ينفِ عنهم اسمَ الإيمان

وقال الله تعالى : { وَالَّذانِ يَأْتِيانِها مِنْكُمْ } فقولُه مِنكم لم يعنِ به اليهودَ ولا النصارى , وإنما عَنَى به المسلمينَ , فردُّ كلِّ رجلٍ يحدّث عن النبي صلى الله عليه وآله وسلم بخلافِ القرآن ليس ردًّا على النبي ولا تكذيباً له . ولكن ردٌّ على مَن يحدّث عن النبي صلى الله عليه وآله وسلم بالباطل . والتُهْمة دخلتْ عليه ليس على نبي الله عليه وعلى آله السلام , وكذلك كل شيءٍ تكلَّم به نبيُّ اللهِ عليه وعلى آله الصلاة والسلام سمِعناه أو لم نسمَعه فعلى الرأس والعينيْنِ , قد آمنَّا به ونشهَد أنه كما قال نبي الله صلى الله عليه و آله وسلم . ونشهد أيضاً على النبي صلى الله عليه وآله وسلم أنه لم يأمُر بشيءٍ نهى الله عنه , ولم يقطَع شيئاً وصَله الله , ولا وصَف أمراً وصَف الله ذلك الأمرَ بغير ما وصَف به النبي صلى اللهعليه وآله وسلم  , ونشهَد أنه كان مُوافِقا للهِ في جميع الأمورِ ولم يبتَدِعْ ولم يتقوَّلْ على الله غيرَ ما قال الله تعالى ولا كان مِن المتكلِّفِين . ولذا قال الله تعالى : { مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ } الآية

 

"Tələbə - Allah ona rəhmət etsin - dedi: "Mömin zina etdiyi zaman, iman ondan köynəyin çıxarıldığı kimi çıxarılar. Tövbə etdiyi zaman imanı ona geri verilər" hədisini rəvayət edən kimsələr haqqında nə deyirsən?

Onların sözlərində şübhəmi edirsən, yoxsa onları doğrulayırsanmı? Əgər onların sözlərini təsdiq etsən Xavariclərin fikirlərini qəbul etmiş olarsan. Əgər onların sözündə şübhə etsən, Xavariclərin fikirlərində (doğruluğunda) şübhə etmiş olar, vəsf etdiyin adillik fikrindən dönmüş olarsan.

Yox əgər onların (mühəddislərin) sözünü yalanlasan, "Allahın nəbisinin sözünü rədd etdi" deyəcəklər. Çünki onlar bunu (səhih) bir sənəd zənciriylə Rəsulullaha - sallallahu aleyhi və ala alihi və səlləm - qədər vardırırlar.

 

Alim - Allah ona rəhmət etsin dedi: Mən o kimsələri (raviləri bu xüsusda) yalançı sayıram və mənim onları yalançı saymağım, onları rədd etməyim Nəbini yalançı saymaq deyil!

Nəbinin sözünü yalanlamaq ancaq bir insanın "mən Allahın Nəbisinin sözünü yalan sayıram" deməsiylə olar.

Əgər insan "mən Nəbinin dediyi hər şeyə iman edirəm. Ancaq Nəbi zülmü əmr etməz və Qurana müxalif olmaz" deyərsə, bu söz onun Nəbini və Quranı təsdiq etməsi, onu Qurana müxalifətdən tənzih etməsidir.

Əgər Nəbi Qurana müxalifət edib və Allaha haqqdan başqa bir şey nisbət etsəydi, Allah onu rahat buraxmaz, qüvvətlə yaxalayıb şah damarını kəsərdi. Uca Allah Qurani Kərimdə bu haqda buyurur: "Əgər o bizim adımıza bəzi sözlər uydursaydı onu qüvvətlə yaxalar, sonra şah damarını kəsərdik. Sizdən heç kim buna əngəl ola bilməzdi!" (Əl Haqqa: 47/44-47)

Allahın Nəbisi uca Allahın kitabına müxalifət etməz! Allahın kitabına müxalif olan, Allahın nəbisi ola bilməz!

Onların rəvayət etdiyi hədis Qurana müxalifdir. Çünki, uca Allah Quranda buyurur: "Zina edən qadın və zina edən kişi..." (Ən Nur: 24/2) və onlardan iman ismini nəfy etmir.

Uca Allah başqa bir ayədə buyurur: "Sizdən bu günahı edən kimsələrə..." (Ən Nisa: 4/16). Burada uca Allah "sizdən" dedikdə Yəhudi və Xristianları deyil, Müsəlmanları qəsd etmişdir.

Nəbidən Qurana müxalif olan şeylər rəvayət edən istənilən kimsənin rədd edilməsi, Nəbini rədd etmək, onu yalanlamaq deyil, Nəbinin adına batil bir şey nəql edən kimsəni yalanlamaqdır.

Töhmət/İttiham o kimsəyə (ravi və ya mühəddisə) aiddir, Allahın nəbisinə deyil!

Eləcədə Nəbinin dediyi bütün şeylərin - istər biz onu eşidək istərsədə xəbərimiz olmasın - başımız gözümüz üstündə yeri vardır.

Biz bu şeylərə iman etmişik və şəhadət edirik ki, Nəbi necə deyibsə elədir! Həmçinin şəhadət edirik ki, Nəbi Allahın qadağan etdiyi bir şeyi əmr etməmişdir! Allahın birləşdirdiyini ayırmamışdır! Nə də bir şeyi Allahın vəsf etdiyindən başqa cür vəsf etməmişdir! Şəhadət edirik ki, Nəbi bütün işlərdə uca Allaha müvafiq olmuş, bidət çıxarmamış, uca Allah adına olmayan şeylər uydurmamış, saxtakar olmamışdır!

Bu səbəblədir ki, uca Allah onun haqqında buyurur: "Kim Rəsula itaət edərsə Allaha itaət etmişdir" (Ən Nisa: 4/80)."

 

Qaynaq: Əbu Hənifə: Əl Alim vəl Mutəallim: 24-25

Təhqiq: Zahid Əl Kəvsəri: 1368

 

Təliq: Əbu Hənifənin öz ictihadı gərəyii rədd etdiyi bu hədis, bənzəri mənayla Buxari və Muslim başda olmaqla bir çox hədisçinin qəbul və rəvayət etdiyi hədisdir.

Başqa sözlə Buxari və digərlərinin ictihadına görə səhih olan hədis, Əbu Hənifənin ictihadına görə mərduddur. Buxari və digərlərinə görə iman edilməsi vacib olan hədis, Əbu Hənifəyə görə inkar edilməsi vacib bir hədisdir…
 

[Muslih]

Hədis əhlindən Əbu İsa Ət Tirmizi (209-279 h/824-892 m) “Əl Camiul Kəbir” adlı əsrin sonundakı “Əl İləl” adlı əlavədə deyir:

 

وقد اختلَف الائمةُ مِن أهلِ العلْم في تضعيفِ الرجال كما اختلَفوا فيما سوى ذلك مِن العلْم

ذُكِر عن شعبةَ أنه ضعَّف أبا الزبيرِ المكيَّ ، وعبدَ الملِكِ بن أبى سليمانَ وحكيمَ بن جُبيرٍ ، وترَك الروايةَ عنهم ، ثم حدَّث شعبةُ عمَّن هو دونَ هؤلاءِ في الحفْظِ والعدالةِ

حدَّث عن جابرٍ الجُعْفِي وإبراهيمَ بنِ مسلمٍ الهَجَرِي ، ومحمدِ بن عبيدِ الله العَرْزَمِي وغيرِ واحدٍ ممن يُضعَّفون في الحديث

 

“Elm Əhlindən olan imamlar, elmin digər sahələrində olduğu kimi, hədis ravilərinin tədifində də (zəif hesab edilməsində) ixtilaf etmişlər.

Şubənin Əbu Zubeyr Əl Məkkini, Abdul Malik bin Əbi Suleymanı və Həkim bin Cubeyri tədif edib, onlardan rəvayət etmədiyi qeyd edilmişdir.

Buna rağmən Şubə hifz və ədalətdə onlardan daha aşağı sinifdə olanlardan rəvayət etmişdir. Məsələn: Cabir Əl Cufidən, İbrahim bin Muslim Əl Həcəridən, Muhəmməd bin Ubeydullah Əl Arzamidən və hədisdə tədif edilmiş bir çox kimsədən hədis rəvayət etmişdir.”

 

Qaynaq: Əbu İsa Ət Tirmizi: Əl Camiul Kəbir: 6/249

Darul Ğarbil İslami: 1416/1996

 

Təliq: İnsanların tədif edilməsindəki ixtilafın, hədislər haqqındakı yekun rəyə təsir edəcəyi, birinə görə səhih olan hədisin, digərinə görə səhih olmayacağı aydın məsələdir. 
 

[Muslih]

Məşhur hədisçi Hakim Ən Neysəburi (321-405 h/933-1015 m) “Əl Mədxal iləs Səhih” adlı əsərində zəif raviləri qeyd etdikdən sonra deyir:

 

فهؤلاءِ الذين قدَّمتُ ذكْرَهم قد ظهَر عندي جرْحُهم ؛ لأنَّ الجرحَ لا يثبُت إلا ببينةٍ ، فهم الذين أبين جرْحَهم لمَن طالبني به ، فإن الجرحَ لا أستحِلُّه تقليداً ، والذي أختارَه لطالب هذا الشأن أن لا يكتُبَ حديثَ واحدٍ مِن هؤلاءِ الذين سمَّيتُهم

 

“Adını qeyd etdiyim kimsələrin cərhi mənim qatımda zahirdir/sabitdir. Çünki, cərh ancaq dəlillə sabit olar. Onlar, məndən tələb edildiyi zaman cərhlərini (cərh səbəblərini) açıqlaya biləcəyim kimsələrdir.  Çünki mən, cərh sahəsində təqlidi halal hesab etmirəm.

Bu elmə talib olanlar üçün tövsiyəm budur ki, saydığım kimsələrin heç birindən hədis yazmasınlar.”

 

Qaynaq: Hakim Ən Neysəburi: Əl Mədxal iləs Səhih: 1/245

Qahirə: Darul İmam Əhməd: 1430/2009

 

Təliq: Gördüyümüz kimi, Hakim Cərh sahəsində təqlidi caiz saymır. Əksinə əlindən gəldiyi qədər ravilərin yenidən araşdırılmasına tərəfdardır. Yeni araşdırmalarda fərqli nəticələrin ortaya çıxması isə qaçınılmazdır. Hakimin Buxari və Muslimin şərtlərini  daşıdığı halda öz kitablarına almadıqları hədisləri topladığı "Əl Mustədrək aləs Sahiheyn" adlı əsəri və Zəhəbinin bu əsər üzərinə yazdığı "Ət Təlxis"i də bu düşüncənin real bir örnəyidir.
 

[Muslih]

Hədis üsulu haqda yazılmış “Əl Kifayə”nin  müəllifi Xatib Əl Bağdadi (392-463 h/1002-1072 m) Mürsəl hədislərin hüccətliyini müzakirə edərkən deyir:

 

لو سلَّمنا للمخالف ما ادَّعاه مِن أن روايةَ العدْلِ عمَّن أرسلَ عنه مُمْسِكاً عن جرْحِه تعديلٌ له ، وبمثابةِ لفْظِه بتزكيتِه ، وأنه لم يروِ عنه إلا وهو مرضيٌّ عندَه لم يجِب علينا تقليدُه في ذلك لأنه يجوز أن نعرِفَه بالفسق وما يُبطِل العدالة

 

“Əgər müxalifin “adil birinin başqa birindən cərh etmədən rəvayəti o ravinin tədilidir və onu təzkiyəsi kimidir, o ancaq razı qaldığı kimsədən rəvayət etmişdir” iddiasını qəbul etsək belə, bu mövzuda onu təqlid etməmiz gərəkli olmaz. Çünki, bizim eyni adamı fasiq olaraq və ya adilliyi düşürən vəsflə tanımamız mümkündür.”

 

Xatib Əl Bağdadi: Əl Kifəyə fi İlmir Rivəyə: 388

Dairətul Məarifil Usməniyyə

 

Təliq: Bu örnək, hədis əhlinin və fəqihlərin mürsəlin hüccətliyi haqqındakı fərqli yanaşmalarına və bu yanaşmanın arxa planını təşkil edən önəmli nöqtəyə işarədir. 
 

[Muslih]

Malikilərdən Əbul Vəlid Əl Bəci (403-474 h/ 1012-1081) Buxarinin raviləri haqqında yazdığı əsərində deyir:

 

وسأُقدّم بين يدَي ذلك أبواباً ومقدماتٍ تعلَم بها منهَجَ معرفةِ الجرْح والتعديل , فقد رأيتُ كثيراً مِمَن لا علمَ له بهذا الباب يعتقِد أن هذا مِن جهة التقليد وأنه لا يُدرَك بالنظَرِ والاجْتهاد

أحوالُ المحدّثينَ في الجرح والتعديل مِما يُدرَك بالاجتهاد ويُعلم بضَربٍ مِن النظر

 

وإنما ذلك بحسَبِ الاجتهاد , فمَن كان مِن أهل الاجتهاد والعلمِ بهذا الشأنِ لزِمه أن ينظُر في صحَّةِ الحديث وسَقَمِه بمثل ما نظَرَا , ومن لم يكن تلك حاله لزِمَه تقليدُهما في ما ادَّعيَا صحتَه والتوقُّف فيما لم يُخرّجاه في الصحيح

وقد أخرج البخاري أحاديثَ اعتقَد صحتَها ترَكها مسلم لما اعتقَد فيها غيرَ ذلك , وأخرج مسلم أحاديثَ اعتقَد صحتها ترَكها البخاري لما اعتقَد فيها غيرَ معتقَدِه , وهو يدلُّ على أنَّ الأمرَ طريقُه الاجتهادُ لمن كان مِن أهل العلم بهذا الشأنِ , وقليلٌ ما هُمْ

 

“Bundan öncə bəzi bab və müqəddimələr təqdim edəcəyəm. Onlar vasitəsilə Cərh və Tədilin metodunu öyrənmiş olacaqsan. Çünki mən, bu sahədə elmə sahib olmayan bir çox kimsənin, Cərh və Tədilin sadəcə təqlid əsaslı olub, analiz və ictihadla qavranılmayacağı düşüncəsi daşıdıqlarına şahid oldum…

… Mühəddislərin Cərh və Tədildəki halları ictihad və analizlə qavranılacaq şeylərdəndir.

 

(Buxari və Muslimin səhihləri üzərinə yazılmış bəzi istidrak/düzəltmə kitablarından bəhs etdikdən  sonra davamla deyir)

Bütün bunlar ictihad nisbətindədir. Kim ictihad və elmə əhildirsə, onun hədislərin səhihlik və zəifliyini analiz etməsi lazımdır. Eynilə Buxari və Muslimin etdiyi kimi.

Yox əgər əhil deyilsə səhih olduğunu iddia etdikləri hədislərdə Buxari və Muslimi təqlid etməsi və o ikisinin yer vermədiyi hədis haqda tavaqquf etməsi lazımdır.

Buxarinin səhih olduğunu düşünərək öz kitabına aldığı bəzi hədislər vardır ki, Muslim belə düşünmədiyi üçün onları öz kitabına almamışdır.

Muslimin səhih olduğunu düşünərək öz kitabına aldığı bəzi hədislər vardır ki, Buxari Muslimdən fərqli düşündüyü üçün o hədisləri tərk etmişdir.

Bu dəlalət edir ki, məsələ ictihad məsələsidir. Lakin, bu elmə əhil olanlar üçün. Onlar necə də azdır...”

 

Qaynaq: Əbul Vəlid Əl Bəci: Ət Tədil vət Təcrih: 249 və 286

Məğrib: Vizərətul Əvqaf

 

Təliq: Gördüyümüz kimi, müəllif hədis elmində ictihada yer olmadığını düşünənlərin bu elmdən uzaq olduğunu qeyd edir. Bu sözlər günümüzdə hədis müdafiəsi adı altında ortaya çıxmış, lakin bu elmdən qafil olanlara da şamil edilməlidir.

Önəmli olan digər bir nöqtə, Buxari və Muslimin şərtləri arasındakı fərqlər və birinin mötəbər qəbul etdiyi hədisin, digəri tərəfindən etibar görmədiyidir. Başqa sözlə, Buxariyə görə səhih olan hədis Muslimə görə səhih deyil. Yaxud əksinə, Muslimə görə səhih olan hədis Buxariyə görə səhih deyil… Yaxud qoyduqları xüsusi kriteriyalara uyğun deyil…

İctihad və yanaşma fərqliliyi eyni məktəbin iki nümayəndəsi arasında fərqli nəticələr doğurursa, digər məktəb mənsublarının, məsələn Hənəfilərin daha uzaq nəticələrə varması normaldır. 
 

[Muslih]

Hafiz Zəkiyyudin Əl Munziri (581-656 h/1185-1258 m) Cərh və Tədil barədə verilən suallara cavab məzmunlu risaləsində deyir:

 

اختلاف المحدثين في الجرْح والتعديل كاختلافِ الفقهاءِ عن اجتهادٍ

 

واختلاف هؤلاءِ كاختلافِ الفقهاء ، كلُّ ذلك يقتضيه الاجتهادُ ، فأن الحاكمَ إذا شُهِد عنده بجرحِ شخصٍ ، اجتهَد في أنَّ ذلك القدْرَ مُؤَثِّرٌ أم لا ؟ وكذلك المحدّثُ إذا أرادَ الاحتجاجَ بحديثِ شخصٍ ونُقِل إليه فيه جرْحٌ ، اجتهَد فيه هل هو مؤثرٌ أم لا ؟ ويجري الكلامُ عندَه فيما يكون جرْحاً ، في تفسيرِ الجرح وعدمِه ، وفي اشتراطِ العدَد في ذلك ، كما يجري عند الفقيه

 

“Mühəddislərin Cərh və Tədildəki İxtilafı Fəqihlərin İctihad Qaynaqlı İxtilafları Kimidir.

 

Hədisçilərin ixtilafları Fəqihlərin ixtilafları kimidir. Hər ikisi də ictihad sahəsidir. Necəki bir hakimin yanında hansısa şəxsin cərhinə şahidlik edilir və hakim bu məlumatın yetərli olub olmadığı haqqında ictihad edər, eləcə də mühəddis kiminsə hədisiylə ihticac etmək istədiyi və əlində o şəxsin cərhi haqqında nəql edilmiş məlumat olduğu zaman bu məlumatın onun cərhinə yetərli olub olmadığı haqda ictihad edər.

Mühəddis qatında, cərhin hansı mövzularda mümkün olacağı, cərhin müfəssəl izah edilib edilmədiyi, bu mövzuda müəyyən sayın şərt olması kimi nöqtələr müzakirə obyektidir. Eynilə Fəqih qatında olduğu kimi.”

 

Qaynaq: Zəkiyyudin Əl Munziri: Cəvəbul Munziri an Əsilə fil Cərhi vət Tədil: 83

Hələb: Məktəbətul Nəhda: 1411

 

Eyni müəllif “Muxtasar Sunəni Əbi Davud” adlı kitabındakı qeydlərin birində isə belə deyir:

 

وللحفَّاظِ في الرجال مذاهبُ ، فعَل كلٌّ مِنهم ما أدَّى إليه اجتهادُه مِن القَبول والردّ

 

“Hafizlərin hədis ravilərinə yanaşmada müxtəlif metodları/məzhəbləri vardır. Onlardan  hər biri qəbul və rədd xüsusunda öz ictihadının nəticəsinə uyğun davranmışdır.”

 

Qaynaq: Zəkiyyudin Əl Munziri: Muxtasar Sunəni Əbi Davud: 3/225

Beyrut: Darul Marifə

 

[Muslih]

Fəxruddin Ər Razi (544-606 h/1150-1210 m) Buxari və Muslimin rəvayət etdiyi "İbrahim peyğəmbər üç yerdə yalan danışdı" hədisi haqqında deyir:

 

أما الخبرُ الأول وهو الذي روَوه فلأنْ يُضافَ الكذِبُ إلى رُواته أولى مِن أن يُضاف إلى الأنبياءِ عليهم الصلاة والسلام

والدليل القاطع عليه أنه لو جازَ أن يكذِبوا لمصلحةٍ ويأذَنَ اللهُ تعالى فيه، فلْنجوِّز هذا الاحتمالَ في كلِّ ما أخبروا عنه ، وفي كلّ ما أخبرَ الله تعالى عنه . وذلك يُبطِل الوُّثوقَ بالشرائع وتطَّرَّقُ التهْمة إلى كلّها

 

"(İbrahimin - aleyhissəlam - yalan danışması haqda) birinci xəbərə gəlincə, sözsüz ki yalanı (hədisi nəql edən) ravilərə nisbət etmək, Peyğəmbərlərə - aleyhimussalatu vəssəlam - nisbət etməkdən daha uyğundur!

Qəti bir prinsip mövcuddur: Əgər Peyğəmbərlərin hansısa bir məsləhət üçün yalan söyləmələri caizdirsə və uca Allah bu mövzuda onlara izin verirsə, o zaman bu ehtimalı Peyğəmbərlərin bütün sözlərinə, Allahın xəbər verdiyi hər şeyə tətbiq edək! Belə bir şey şəriətlərin etibarını yox edər, töhmət onların tamamına yayılar!"

 

Qaynaq: Fəxruddin Ər Razi: Məfatihul Ğeyb: 22/156

Beyrut: Daru İhyəit Turasil Arabi: 1420

 

Təliq: Buxari və Muslimin müştərək ictihadına görə səhih olan hədis, Razinin ictihadına görə dinin təməllərinə zidd olduğu üçün Peyğəmbərə nisbət edilə bilməz...
 

[Muslih]

Fəxruddin Ər Razi (544-606 h/1150-1210 m) Hədis elminin müxtəlif sahələrində gördüyü təzadları və müəyyən nöqtələrdə hədisçilərin ictihadlarına müxalif ictihadlara sahib olduğunu bu şəkildə dilə gətirir:

 

الثاني : إن أجلَّ طبقاتِ الرواة قدْراً ، وأعلاهم منصَباً : الصحابة . ثم إنا نعلَم أن رواياتِهم لا تُفيد القطْعَ واليقينَ . والدليل عليه : أن هؤلاءِ المحدثينَ روَوا عنهم : أن كلَّ واحدٍ مِنهم طعَن في الآخر ، ونسبَه إلى ما لا ينبغي

أليس مِن المشهور : أن عمرَ طعَن في خالدِ بن الوليد , وأن ابنَ مسعودٍ وأبا ذرّ كانا يُبالغان في الطعْن في عثمان , ونُقِل عن عائشة – رضي الله عنها – أنها بالغَتْ في الطعْن في عثمان؟

وأليس أن عمرَ قال في عثمان : إنه كلَّف بأقاربه , وقال في طلحةَ والزبيرِ أشياءَ أخر تجري هذا المجرى؟

أليس أن علياً  رضي الله عنه – سمِع أبا هريرة يوماً كان يقول : أخْبرني خليلي أبو القاسم , فقال له علي : متى كان خليلا لك ؟

أليس أن عمرَ – رضي الله عنه – نهَى أبا هريرةَ عن كثرة الرواية ؟ أليس أن ابنِ عباس طعَن في خبْر أبي سَعِيد في الصرْف ، وطعَن في خبر أبي هريرةَ في غَسْل اليدين؟ وقال : كيف يصنع بِمهرْاسِنا ؟

أليْسَ أنَّ أبا هُريرَةَ لما روى : [ مَن أصْبح جُنبا فلا صومَ لهُ ] طَعنوا فِيه

أليْسَ أنَّ ابن عمرَ لما روى [ إنَّ الميِّتَ ليُعذَّبُ بِبُكاء أهلِه ] طعنتْ عائشة فيه ، واستدلتْ بقوله تعالى { ولا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى } , أليْسَ أنهُم طَعنوا في خَبرِ فاطِمةَ بنت قيْس و قالوا : لا نَدَع كتابَ ربِّنا ولا سنَّة نبيِّنا بقول امرأةٍ لا ندْرِي أصدقتْ أمْ كذبتْ

أليْسَ أن عمرَ طالبَ أبا مُوسى الأشعري في خبر الاسْتِئذان بالشاهِدِ و غلَّظ الأمر فيه ؟ أليْسَ أنَّ علياً كان يسْتحْلِف الرواة ؟ أليْسَ أنَّ علياً قال لعمرَ في بعضِ الوقائع : إنْ قاربُوكَ فقدْ غشُوكَ ؟

واعْلَمْ أنَّك إذا طالعْتَ كُتبَ الحَديثِ وجدْتَ مِن هذا الباب ما لا يُعد ولا يُحصى

إذا ثبَتَ هذا فنقول : الطاعنُ إنْ صدَق فقدْ توجَّهَ الطعن في المَطعونِ ، وإنْ كذَب فقدْ توجَّهَ على الطاعنِ ، فكيْفَ كان فالطعن لازمٌ ، إلا أنا إذا قلْنا : إنَّ الله تعالى أثْنى على الصحابة في القرآنِ على سبيلِ العموم ، وذلك يُفيد ظنَّ الصدْق ، فلهذا الترجُّحِ قبِلْنا روايتهم في فروعِ الشريعةِ ، أما الكلامُ في ذاتِ اللهِ تعالى وفي صفاتِه فكيْفَ يُمكن بناؤه على هذه الروايةِ الضعيفةِ ؟

 

الثالثُ : وهو أنَّه قد اشتهَر فيما بين الأمة أنَّ جماعةً مِن المَلاحدة وضَعوا أخباراً منكَرةً ، واحتالوا في ترْوِيجها على المُحدِّثين ، والمحدثونَ لسلامة قلوبهم ما عرَفوها ، بل قبِلوها ، وأي منكرٍ فوقَ وصْفِ الله تعالى بما يقدَح في الإلهية ويُبطل الربوبية ؟! فوجب القطع في أمثال هذه الأخبار بأنها موضوعة

وأما البخاري ومسلم رحِمهما الله فهُما ما كانا عالميْن بالغيبِ ، بلْ اجتهدَا واحتاطَا بمِقدار طاقتِهما ، فأمَّا اعتقادُ أنهما علِما جميعَ الأحوالِ الواقعةِ في زمانِ الرسولِ عليْهِ السلامُ إلى زماننا فذلك لا يقُولهُ عاقِل ، فغايةُ ما في البابِ أنا نُحسِن الظنَّ بهما وبالذِينَ رويا عنهم ، إلا أنا إذا شاهَدنا خبراً مشتمِلاً على منكرٍ لا يُمكن إسنادُه إلى الرسولِ عليه السلامُ قطعْنَا بأنَّه مِن أوضاعِ الملاحدة ومِنْ ترويجاتهم على أولئك المحدثين

 

الرابع : أن هؤلاءِ المحدثينَ يُجرّحون الرواةَ بأقلّ العِلَل ؛ أنه كان مائلاً إلى حبّ علي فكان رافضياً فلا تُقبَل روايتُه ، وكان معبَد الجُهَني قائلاً بالقَدَر فلا تُقبَل روايته ، فما كان فيهم عاقل يقول : إنه وصَف اللهَ تعالى بما يُبطِل إلهيَّته وربوبيَّته فلا تُقبَل روايتُه ، إنَّ هذا مِن العَجائب

 

الخامسُ : أنَّ الرواة الذين سمِعوا هذه الأخبارَ مِن الرسولِ عليْهِ السلامُ ما كتَبوها عنْ لفظ الرسولِ ، بل سمِعوا شيئاً في مجلسٍ ، ثم إنهم  روَوا تلك الأشياءَ بعْدَ عِشرينَ سنة أو أكْثَر ، و مَنْ سَمع شيئاً في مجلسٍ مرةً واحدةً ثم رواه بعد العِشرين والثلاثين ... لا يُمكنه روايةُ تلك الألفاظِ بأعيانها ، وهذا كالمعلوم بالضرورةِ ، وإذا كان الأمر كذلك كان القطع حاصلاً بأن شيئاً مِن هذه الألفاظ ليس مِن ألفاظ الرسول - صلى الله عليه وسلم - ، بل ليس ذلك إلا لفظ الراوي

وكيْف يُقطَع بأن هذا الراوي ما نسيَ شيئاً مِما جَرَى في ذلك المجلسِ ؟! فإنَّ مَنْ سمعَ كلاماً في مجلس واحد ثم إنه ما كتَبه وكرَّر عليْهِ كل يوم ، بلْ يَذكُره بعدَ عِشرينَ سنة أو ثلاثين ... فالظاهر أنه نسيَ منه شيئاً كثيراً ، أو يُشوّش عليه نظمُ الكلام و ترتيبُه و تركيبُه ، ومع هذا الاحتمال فكيف يُمكن التمسُّك به في معرفةِ ذاتِ اللهِ تعالى وصفاتِه ؟!

واعْلَم أنَّ هذا البابَ كثير الكلام ، إلا أنَّ القدرَ الذي أوْرَدْناه كافٍ في بيانِ أنَّه لا يَجُوز التمسك في أصلِ الدينِ بأخبار الآحاد ، والله أعلم

 

“2. Ravilərin ən üstün təbəqəsi səhabələrdir. Biz bilirik ki, onların belə rəvayəti qətilik və yəqinlik ifadə etmir. Dediyimizin dəlili budur: Elə o mühəddislərin özləri, səhabələrdən bir birinə tən etmələrini və layiq olmayan şeylərə nisbət etmələrini nəql etmişlər.

Məgər bunlar məşhur şeylər deyilmi: Ömər Xalid bin Əl Vəlidə tən edərdi, İbn Məsud və Əbu Zərr Osmana çox tən edərdilər, Aişədən Osmana çox tən etdiyi nəql edilmişdir, Ömər Osmanın qohumbazlıq etdiyini söyləmişdir, Talha və Zubeyr haqda buna bənzər şeylər demişdi, Əli Əbu Hureyrənin "dostum Əbul Qasim mənə belə dedi" sözünün duyunca "o nə zamandan sənin dostun oldu" demişdi, Ömər Əbu Hureyrəyə çox hədis nəql etməyi qadağan etmişdi, İbn Abbas Əbu Səidin sarf haqqında, Əbu Hureyrənin əlləri yumaq haqqındakı xəbərlərinə tən etmiş və belə demişdi "daşdan su qabını neynəyəcəyik?"

Əbu Hureyrə "Kim cunub olaraq sabahlayarsa onun orucu yoxdur" şəklində xəbər nəql etdikdə ona tən etdilər. Əli (səhabədən olan) ravilərə and içdirərdi.

İbn Ömər "Ölü ailəsinin ağlaması səbəbilə əzaba məruz qalar" hədisini rəvayət etdikdə Aişə ona tən etmişdi və (onun əleyhinə) "Heç kim başqasının günahını yüklənməz" ayəsini dəlil gətirmişdi.

Səhabələr "Rəbbimizin kitabını, Nəbimizin sünnətini yalanmı doğrumu söylədiyi bilinməyən bir qadının sözüylə kənara qoya bilmərik" deyərək Fatimə bintu Qaysın xəbərinə tən etmişdilər.

Ömər, Əbu Musa Əl Əşaridən "istizan" (qapını üç dəfə döyüb açılmadıqda qayıtmaq haqda hədis qəsd edilir) hədisi üçün şahid tələb edib, tələbkar davranmışdı.

Əli bəzi hadisələr zamanı Ömərə (digər səhabələr haqqında) "əgər səni yola verirlərsə səni aldadırlar" demişdi.

Bil ki, hədis kitablarıyla tanış olsan bu qəbildən sayılmayacaq qədər hadisəylə qarşılaşarsan. Bizlər buna əsasən deyirik: Əgər tən edən (səhabələr) haqlı tən ediblərsə, bu qınaq tən edilənlərə yönələr. Yox yalan deyiblərsə bu tən özlərinə dönər. Hər iki haldada ortadakı qınaq (səhabələrdən olan) iki tərəfdən birinə yapışar!

Ancaq bizlər "uca Allah Quranda ümumi şəkildə səhabələri öymüşdür" dedikdə bunun doğruluq zənni olduğunu ifadə edirik. Bu səbəblə onların furuda/fiqhdəki rəvayətlərini qəbul edirik.

Uca Allahın zatı və sifətləri haqqında danışmağa gəlincə, belə bir şeyin (əhəd olması səbəbilə) zəif olan bu rəvayət üzərinə bina edilməsi necə mümkün ola bilər?

 

3. Ümmət arasında məşhurdur ki, mülhidlərdən bir qrup münkər xəbərlər uydurub, bu xəbərləri mühəddislərə qəbul etdirməkdə hiyləyə baş vurublar. Muhəddislər isə sadəlövhlüklərindən bu xəbərləri qəbul ediblər.

Uca Allahı uluhiyyəti ləkələyən, rububiyyəti kökdən yox edən şeylərlə vəsf etməkdən daha böyük münkərmi var? Bu cür xəbərlərin uydurma olduğuna qəti şəkildə qərar verilməlidir.

Buxari və Muslimə - Allah hər ikisinə rəhmət etsin - gəlincə, onlar qeybi bilmirdilər. Sadəcə ictihad edib, gücləri nisbətində ehtiyatlı davranıblar. Onların Rəsulullahdan bizim zamana qədər olan bütün hadisələri bildiyini heç bir ağıl sahibi söyləməz.

Bu haqda söylənəcək ən son söz budur: Bizlər Buxari, Muslim və onların raviləri haqqında yaxşı zəndəyik. Ancaq (onların zikr etdiyi) məzmunu Rəsulullaha - aleyhissalam - nisbət edilməsi imkansız olan münkər xəbər gördükdə, bu xəbərin mülhidlərin uydurması və muhəddislərə soxuşdurması olduğuna qərar verərik!

 

4. Bu mühəddislər ən kiçik illətlərlə raviləri cərh edirlər. Məsələn: filan ravi Əli sevgisinə meyl edib, beləcə Rafiziliyə düşüb və dolayısıyla rəvayəti qəbul edilməz! Məbəd Əl Cuhəni qədər mövzusunda səhv mövqedə olub, dolayısıyla rəvayəti qəbul edilməz!

Ancaq bu mühəddislərin arasında bir ağıllı adam yoxdu ki, desin: filankəs Allahı, onun ilahiyyət və rububiyyətini batil edəcək bir şeylə vəsf edib, dolayısıyla rəvayəti qəbul edilməz! Bu əcayib bir şeydir!

 

5. Xəbərləri Rəsulullahdan - aleyhissalam - duyan ravilər, onları Rəsulullahın buyurduğu kimi yazmayıblar. Əksinə bir məclisdə bir şey eşidib, bu eşitdiklərini iyirmi və ya daha çox illər sonra rəvayət etmişlər. Bir məclisdə bir şeyi eşidib, iyirmi - otuz il sonra onu rəvayət edən kimsənin xəbərləri ləfziylə/olduğu kimi nəql etməsi mümkün deyil. Bu, qəti şəkildə bilinən şeydir.

Məsələ bu cür olduqda, nəticə etibarıyla bu ləfzlər Rəsulun ləfzi deyil, sadəcə ravinin ləfzləridir.

Biz necə əmin ola bilərik ki, bu ravilər o məclisdə olan heç bir şeyi unutmayıblar? Bir insan məclisdə hansısa söhbəti duyar, onu yazmaz və hər gün təkrarlamaz, iyirmi - otuz il sonra xatırlayarsa, söhbətdən bir çoxu şeyi unudacağı və ya söhbətin nazmını, tərtib və tərkibini qarışdıracağı aşikardır.

Bütün bu ehtimallarla bərabər, uca Allahın zat və sifətlərini tanımaq üçün bu cür xəbərlərdən istifadə etmək necə mümkün ola bilər?

Bil ki, bu haqda söylənəcək çox şey var. Ancaq bizim zikr etdiyimiz miqdar, Dinin təməllərində Əhəd xəbərlərə dayanmanın caiz olmadığını bəyan etmək üçün kafidir! Allah daha gözəl bilir."

 

Qaynaq: Fəxruddin Ər Razi: Əsəsut Təqdis: 213-216

Daru Nuris Sabah: 2011

 

Təliq: Razinin qeyd etdiyi ixtilaf nöqtələri əsas alınarsa, mühəddislər tərəfindən məqbul sayılan bir çox rəvayətin Razi tərəfindən rədd ediləcəyi aşikardır. Başqa sözlə Razinin və Hədis əhlinin ictihadları arasında çox ciddi fərqlər mövcuddur.

O dərəcədə fərqlər mövcuddur ki, Razi öz ictihadı gərəyi, Buxari və Muslimin məqbul saydığı hədislərin mülhidlərə/dinsizlərin soxuşdurması ola biləcəyini açıq şəkildə söyləyir! 
 

[Muslih]

Şəmsuddin Əz Zəhəbi (673-748 h/1274-1348 m) Hədis, xüsusən Rical sahəsində bir çox əsərin müəllifidir.

Onun kitablarından biri belə adlanır “Ər Ruvatus Siqatul Mutəkəlləm fihim bimə Lə Yucibu Rəddəhum” – “Haqlarında Rəddlərini Vacib Qılmayan Etirazlar Edilmiş Etibarlı Ravilər”.

Bu kitabda 92 ravi haqqında irəli sürülmüş cərh iddiaları, müzakirədən sonra rədd edilir. Başqa sözlə Zəhəbi bu kitabında özündən öncə yaşamış və Cərh və Tədil sahəsində imam sayılan bir çox kimsənin ictihadlarına etiraz edərək, öz ictihadının nəticələrini ortaya qoyur.

Bu kitabında Cərh və Tədil sahəsində ən üst sinfin nümayəndələrindən biri olan Yahya bin Maindən söz açaraq deyir:

 

فإنَّا نقبَل قولَه دائماً في الجرْح والتعديل ونُقدّمه على كثيرٍ مِن الحفّاظ ما لم يخالِف الجمهورَ في اجتهادِه

فإذا انفرَد بتوثيقِ مَن ليَّنه الجمهورُ أو بتضعيفِ مَن وثَّقه الجمهورُ وقبِلوه فالحكْمُ لعمومِ أقوالِ الأئمة لا لمنْ شذَّ , فإنَّ أبا زكريا مِن احدِ أئمةِ هذا الشأْن وكلامُه كثيرٌ إلى الغايةِ في الرجال , وغالبُه صوابٌ وجيدٌ , وقد ينفرِد بالكلام في الرجل بعدَ الرجل فيلوُح خطأُه في اجتهادِه بما قُلْناه

فإنه بشَرٌ مِن البشر وليس بمعصومٍ , بل هو في نفسه يُوثّق الشيخَ تارةً ويلينه تارة,  يختلِف اجتهادُه في الرجل الواحدِ فيُجِيب السائلَ بحسْبِ ما اجتهَد مِن القوْل في ذلك الوقْت

قال المؤلف رحمه الله تعالى وكلامُه يعني ابن مَعين في الشافعي ليس مِن هذا اللفظ الذي كان عن اجتهادٍ , وإنما هذا مِن فَلَتاتِ اللسانِ بالهوَى والعصبية , فإن ابنَ معينٍ كان مِن الحنفية الغلاةِ في مذهبهِ وإن كان مُحدّثاً

 

“Bizlər daim onun (Yahya bin Mainin) Cərh və Tədildəki görüşünü qəbul edir və onu bir çox Hafizdən üstün tuturuq. Lakin, öz ictihadında cumhura müxalif olmadığı zaman!

O, cumhurun təlyin etdiyi bir ravini təvsiq edərsə və ya cumhurun təvsiq və qəbul etdiyi ravini tədif edərsə, hökm imamların ümumunun sözünə əsasən verilər. Tək qalanın sözünə əsasən deyil.

Əbu Zəkəriyyə (Yahya bin Main) bu elmin imamlarından biridir və onun ravilər haqqında çox sözləri vardır. Bu sözlərdən çoxu doğrudur. Lakin, bəzən müəyyən ravilər haqqında fikrində tək qalar və ictihadındakı xətası dediyimiz kimi bariz bir şəkildə ortaya çıxar.

Çünki, o da bir insandır və məsum deyil. Hətta o özü bir ravini bəzən təvsiq, bəzən təlyin edər. Eyni ravi haqqındakı ictihadı fərqlənər və sual verənə o andakı ictihadına müvafiq cavab verər.

Müəllif (Zəhəbi) – uca Allah ona rəhmət etsin – dedi: Lakin, Yahya bin Mainin Şafi haqqındakı sözü bu cür ictihad qəbilindən deyil! O sözün səbəbi dilin hava və təəssübdən qaynaqlanan sürüşməsidir. Çünki, İbn Main mühəddis olsa da, öz məzhəbində qatı olan Hənəfi idi.”

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Ər Ruvatus Siqat: 29-30

Beyrut: Darul Bəşəiril İsləmiyyə: 1412/1992

 

Zəhəbi Cərh və Tədildə sözlərinə etibar ediləcək kimsələr haqqında yazdığı kitabında isə Yahya bin Main barədə deyir:

 

يحى بن معين : وقد سألَه عن الرجال عباسٌ الدُّرْوي وعثمانُ الدارمي وأبو حاتمٍ وطائفةٌ ، فأجابَ كلَّ واحدٍ مِنْهم حَسْبَ اجتهادِه ، ومِن ثمَّ اختلفتْ آراؤُه وعباراتُه في بعضِ الرجال ، كما اختلفتْ اجتهاداتُ الفقهاءِ المجتَهدين ، وصارتْ لهم في المسألة أقوالٌ

 

“167: Yahya bin Main. Abbas Əd Duri, Osman Əd Darimi, Əbu Hatim və bir qrup ondan hədis raviləri haqqında soruşmuşlar. O da hər birinə öz ictihadına müvafiq cavab vermişdir.

Bəzi ravilər haqqındakı rəylərinin və ibarələrinin fərqliliyi buradan qaynaqlanmaqdadır. Eynilə müctəhid fəqihlərin ictihadlarının müxtəlifliyi və bir məsələdə bir neçə rəyə sahib olmaları kimi.”

 

Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Ərbəu Rəsəil: Zikru mən Yutəmədu Qavluhu: 185

Beyrut: Darul Bəşəiril İsləmiyyə

 

 

Təliq: Qeyd etdiyimiz sitatlarda vurğulanması vacib olan bəzi nöqtələr vardır:

1. Hədis elminin onurğa sümüyü olan Cərh və Tədil sahəsi ictihadidir. İnsanlar eyni ravi haqqında fərqli qənaətlər daşıyıb, buna müvafiq olaraq hansısa hədisi rədd və ya qəbul edə bilərlər.

2. Ravilər haqqındakı ictihad fərqliliyi nəinki hədisçilər arasında, hətta bir insanın müxtəlif zamanları üçün keçərlidir. Bu gün tədil edilən bir ravi, zamanla qüsurunun üzə çıxması səbəbilə cərh edilər və bu iki nöqtədəki ictihadlar fərqlənər.

3. Hədisçilərin ixtilafları eynilə Fəqihlərin ixtilafları kimi təbii və qaçınılmazdır.

4. Cərh və Tədil sahəsinin ən önəmli adamlarından olan Yahya bin Main ictihad xaricində, təəssübə qapılaraq İmam Şafini cərh etmişdir.

Kitabları təhqiq edən, paxıllıq və təəssübdən qaynaqlanan cərhlərin nə qədər çox olduğunu gözlərilə görər. Hədisçilərin özləri də bunu etirafdan heç çəkinmirlər.... Bu qəbildən cərhlər o qədər çoxdur ki, sonradan gələn hədisçilər “müasirlərin bir biri haqqında cərhi keçərsizdir” şəklində bir qayda təsis etmə gərəyi duymuşlar... Yahyanın Hənəfiliyinə gəlincə, bu əsassız bir sözdür.  
 

[Muslih]

Şəmsuddin Əz Zəhəbi (673-748 h/1274-1348 m) İbnul Carudun tərcümeyi halında deyir:

 

صاحبُ كتاب المنتقى في السنن مجلَّد واحد في الأحكام ، لا ينزِل فيه عن رُتْبةِ الحسن أبداً ، إلا في النادر في أحاديثَ يختلِف فيها اجتهادُ النُّقَّاد

 

كلام الامام الذهبي وهو العارف الخبِيرُ بهذه الصَّنْعة يدلُّ على أن التصحيحَ والتضعيفَ في غير ما حديثٍ أمرٌ اجتهاديٌّ ، تختلِف فيه الأنظار ، ولا يُمكِن البَتُّ فيه

 

“Əhkam mövzusunda bir cildlik ”Əl Muntəqa fis Sunən” adlı kitabın müəllifidir. O, bu kitabda heç vaxt “həsən” mərtəbəsindən aşağı enməmişdir.

Tənqidçilərin ictihadlarının fərqli olduğu bəzi nadir hədislər bundan müstəsnadır.

 

Kitabın mühəqqiqi deyir: Bu sənətin mütəxəssisi olan imam Zəhəbinin sözləri dəlalət edir ki, bir çox hədisdə təshih və tədif, fikirlərin fərqli olacağı ictihadi bir məsələdir! Bu haqda qəti söz demək mümkün deyil.”

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Siyəru Aləmin Nubəla: 14/239

Beyrut: Muəssəsətur Risalə: 1405/1985
 

[Muslih]

Şəmsuddin Əz Zəhəbi (673-748 h/1274-1348 m) özündən öncəki bəzi haqsız cərhləri tənqid etdiyi kitabında Cəfər Əs Sadiqin Buxari tərəfindən cərh edilməsinə də etiraz edir:

 

جعفرُ بن محمدٍ الصادقُ : وثقَّهَ أبو حاتمٍ والنسائي إلا أن البخاريَّ لم يحتجَّ به , وبلا شكٍ ما هو في التثبُّت مثْل عبيدِ اللهِ بنِ عمرَ , يَقال كان ربما لقَّن , واحتج به مسلم , وحديثه في الحجّ منسك لطيف

وكان سيدًّا نبيلاً إماماً , ما علِمتُ عليه شيئاً يَشِينُه في دينه أصلاً

 

“26. Cəfər bin Muhəmməd Əs Sadiq. Əbu Hatim və Nəsai onu təvsiq etmişlər. Lakin, Buxari onunla ihticac etməmişdir.

Şübhəsiz ki, Cəfər təsəbbütdə Ubeydullah bin Ömər (bin Hafs) mərtəbəsində deyil. Deyilənə görə bəzən təlqin edərdi.

Muslim onunla ihticac etmişdir. Həcc haqqında bəzi hədisləri vardır.

Seyyid, seçkin kimsə və imamdır. Əsla onun əleyhində dininə xələl gətirəcək bir şey bilmirəm!”

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Ər Ruvatus Siqat: 29-30

Beyrut: Darul Bəşəiril İsləmiyyə: 1412/1992

 

 

Təliq: Haqqında danışılan Cəfər, Muhəmməd Əl Baqirin oğludur. Muhəmməd isə Əli – Zeynul Abidinin oğludur. Zeynul Abidin isə, Hüseynin Kərbəlada sağ buraxılan oğludur.

Gördüyümüz kimi, Buxarinin ictihadına görə ihticaca layiq olmayan Cəfər Əs Sadiq, Muslim və digər hədisçilərə görə siqa bir ravidir. Başqa sözlə Buxari Muslimin Cəfər kanalıyla rəvayət etdiyi hədisə güvənmir…

Ən səhih sayılan iki kitabın müəlliflərinin müəyyən bir ravi haqqında ictihadı “qəbul və rədd” səviyyəsində fərqlənirsə, digər ictihadların fərqlənməsi normal qarşılanmalıdır.
 

[Muslih]

Şəmsuddin Əz Zəhəbi (673-748 h/1274-1348 m) Cərhdə sözünə etimad ediləcək kimsələr haqqında yazdığı risalədə İbnul Qattan və İbn Mehdi barədə deyir:

 

فمَنْ جرَحاه لا يَكاد يَنْدمِل جُرْحُه ، ومَن وثَّقاه فهو المقبولُ ، ومَن اختَلفَا فيه - وذلك قليلٌ - اجتُهِدَ في أمْره

 

“32 və 33: Onlar kimi cərh etmişlərsə onun yarası sağalmaz. Onlar kimi təvsiq etmişlərsə o, məqbuldur. Kimin haqqında ixtilaf etmişlərsə - belələri azdır - onun haqqında ictihad edilər.”

 

Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Ərbəu Rəsəil: Zikru mən Yutəmədu Qavluhu: 100

Beyrut: Darul Bəşəiril İsləmiyyə

[Usuli]

Şafi alimlərindən İbn Həcər Əl Asqalani (773-852 h/1372-1449 m) Şiələrin məşhur alimi İbnul Mutahhar Əl Hillidən bəhs edərkən, ona qarşı yazılan “Minhəcus Sunnə” adlı əsərin müəllifi İbn Teymiyyənin bəzi ceyyid hədisləri uydurma adlandırdığını deyir:

 

وقد طالعتُ الردَّ المذكورَ فوجَدتُه كما قال السبكي في الاستيفاءِ ، لكن وجدَتُه كثيرَ التحاملِ إلى الغايةِ في ردّ الأحاديث التي يُوردها ابنُ المطهَّر وإن كان مُعظَمُ ذلك مِن الواهياتِ والموضوعاتِ لكنَّه ردَّ في رده كثيراً مِن الأحاديث الجِيادِ التي لم يستحضُرْ حالةَ تصنيفِه مَظَانَّها

لأنه كان لاتّساعِه في الحفْظ يتَّكِل على ما في صدرِه ، والإنسان قابل للنّسْيان

وكمْ مِن مُبالغةٍ لتوهينِ كلامِ الرافضي أدَّتْه أحياناً إلى تنقيصِ علي رضي الله عنه

 

“Adı çəkilən rəddiyəni (İbn Teymiyyənin “Minhəcus Sunnə” əsərini) oxudum və Subkinin "Əl İstifa" (adlı qəsidəsində) dediyi kimi olduğunu gördüm.

Lakin, onun İbnul Mutahharın zikr etdiyi hədisləri rədd etməkdə çox kəskin davrandığına şahid oldum.

Bu hədislərin çoxu həqiqətən zəif və uydurmadır. Lakin, bununla yanaşı İbn Teymiyyə öz cavabında təsnif əsnasında qaynaqlarına müraciət etmədiyi bir çox ceyyid/yararlı hədisi də rədd etmişdir. Çünki o, hifzinin genişliyi səbəbilə yaddaşına güvənərdi. Lakin, insan unutqandır.

İbn Teymiyyənin Rafizinin sözünü zəiflətmək üçün yol verdiyi neçə neçə mübaliğə, bəzən onu Əlinin – Allah ondan razı olsun – dəyərini düşürməyə sürükləmişdir.”

 

Qaynaq: İbn Həcər Əl Asqalani: Lisənul Mizan: 6/320

Beyrut: 1390/1971

 

 

Qeyd: Gördüyümüz kimi İbn Teymiyyənin ictihadına görə rədd edilən hədislər, İbn Həcərə görə məqbuldur.
Muasir Hənəfilərdən Muhəmməd Zahid Əl Kəvsəri İbn Teymiyyənin bu əsərdə haqsız olaraq rədd etdiyini düşündüyü hədisləri müstəqil bir kitabda toplamışdır. “Ət Təaqqubul Həsis limə Yənfihi İbn Teymiyyə min Əl Hədis” adlı bu əsər əlyazma olub, bildiyim qədərilə hələ də nəşr edilməmişdir. 
 

[Usuli]

Şəmsuddin Əz Zəhəbi (673-748 h/1274-1348 m) “Əl Muqiza fi İlmi Mustalahil Hədis”adlı əsərində Hədisləri dəyərləndirmədəki elastikliyin miqyasından danışaraq deyir:

 

فكمْ مِن حديثٍ تردَّد فيه الحفاظ : هل هو حسنٌ ؟ أو ضعيفٌ ؟ أو صحيحٌ ؟ بل الحافظ الواحدُ يتغيَّر اجتهادُه في الحديث الواحدِ : فيَوْماً يصِفه بالصحةِ ، ويوْماً يصِفه بالحُسْن ، ولَربما استضعَفه

 

“Hafizlərin haqqında tərəddüd etdiyi, “bu hədis həsən, zəif, yoxsa səhihdir?” dediyi neçə neçə hədislər vardır. Hətta eyni Hafizin eyni hədis haqqındakı ictihadı fərqlənir. Bir gün hədisi səhihliklə, başqa gün həsən olmaqla vəsf edir. Bəzən isə eyni hədisi zəif sayır.”

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Əl Muqiza fi İlmi Mustalahil Hədis: 28-29

Darul Bəşairil İsləmiyyə: 1405
 

[Muslih]

Hədis Üsulu sahəsində əsər yazanlardan Tahir Əl Cəzairi (1268-1338 h/1852-1920 m) İbn Salahın “Ümmət “İki Səhih”dəki hədisləri qəbulla qarşılamışdır” sözünə münasibət bildirərək deyir:

 

فإنْ أرادَ بالأُمّةِ عُلماءَها وهو الظاهر , فعلماءُ الأمةِ في هذا المقام ثلاثةُ أقسامٍ : المتُكلّمون والفقهاءُ والمحدُثون

أما المتكلّمون فقد عُرِف مِن حالِهم أنهمْ يَرُدُّون كلَّ حديثٍ يخالِفُ ما ذهَبوا إليه ولو كان مِن الأمورِ الظنّية , فإذا أُورِد عليهم من ذلك حديثٌ صحيحٌ عند المحدّثين أوَّلوه إنْ وجَدوا تأويلَه قريبَ المأخَذ أو ردُّوه مُكتَفِين بقولهم : هذا مِن أخبار الآحاد وهي لا تُفيد غيرَ الظن , ولا يجوز البِناءُ على الظنّ في المطالِبِ الكلامية

 

فهذا الحديثُ ونَظائرُه - وهي كثيرةٌ - يبعُد على المتكلّم أن يقول بصحَّتِها فضلاً عن أن يجزِم بذلك , وإذا أُلجِئَ إلى القول بصحتِها لمْ يَأْلُ جُهْداً في تأويلِها ، ولو على وجهٍ لا يُساعد اللفظُ عليه , بحيثُ يعلَم السامِعُ أن المتكلّم لا يقول بجوازِه في الباطن

وقدْ نشَأتْ بسَبَبِ ذلك عداوةٌ شديدةٌ بين المتكلّمِين والمحدّثين , يعرِفها مَن نَظَر في كتبِ التاريخ , حتى إن المتكلّمين سمَّوْا جمهورَ المحدثين بالمشبّهة والمحدثينَ سمّوْهم بالمعطِّلة

 

وأما الفقهاءُ فقد عُرِف مِن حالهم أنهم يُؤوّلون كلَّ حديثٍ يُخالِف ما ذهَب إليه علماءُ مذهبِهم ولو كان مِن المتأخرين أو يُعارِضون الحديثَ بحديثٍ آخَرَ ولو كان غيرَ معروفٍ عند أئمةِ الحديث , والحديثُ الذي عارضُوه ثابتٌ في الصحيحَينِ , بل مما أخرَجَه السّتّة , ومَن نظَر في شروحِ الصحيحينِ اتَّضَح له الأمْرُ

 

“Əgər Ümmət dedikdə Ümmətin alimlərini qəsd edirsə - zahir/öncəlikli olan da budur - Ümmətin alimləri bu nöqtədə üç qismdir: Kəlamçılar, Fəqihlər və Mühəddislər.

Kəlamçıların - zənni məsələlərdə olsa belə - öz fikirlərinə müxalif olan bütün hədisləri rədd etdikləri məlumdur.

Onlara qarşı Mühəddislər qatında səhih sayılan bir hədis zikr edildikdə, əgər asan/yaxın bir təvil tapsalar onu təvil edərlər. Yaxud da aşağıdakı sözlərlə kifayətlənərək o hədisi rədd edərlər: “Bu, Əhəd xəbərlərdəndir və zənndən başqa bir şey ifadə etmir. Kəlami/Etiqadi məsələlərin zənn üzərinə qurulması caiz deyildir.”

(Daha sonra Buxari və Muslimin ittifaq etdiyi, Allahın (haşa) ayağını Cəhənnəmə qoyacağı haqda hədisi misal verərək davam edir)

 

Bu və bənzəri hədislərə – belə hədislər çoxdur – Kəlamçı tərəfindən inanılması bir yana, səhihliyinin qəbul edilməsi belə uzaq ehtimaldır.

Səhihliyini qəbul etmək məcburyyətində qaldıqda isə, bu təvil ləfz tərəfindən dəstəklənməsə belə, hədisləri təvil etmək üçün əlindən gələni edər. Belə ki, bu təvili eşidən, Kəlamçının batində bunun (hədisdə qeyd edilənin) caizliyinə inanmadığını anlayar.

Bu səbəblə Kəlamçılarla Hədisçilər arasında ciddi bir düşmənçilik ortaya çıxmışdır. Tarix kitablarına nəzər salan buna şahid olar. Hətta Kəlamçılar Hədisçilərin cumhurunu “Müşəbbihə”, Hədisçilər isə onları “Muattilə” adlandırmışlar. 

 

Fəqihlər isə, öz alimlərinin fikirlərinə müxalif olan bütün hədisləri təvil etmişlər. Hətta bu alimlər mutəaxxirin/daha sonrakı alimlərdən olsalar da. Yaxud da, hədisə başqa bir hədislə qarşılıq vermişlər.

Qarşılıq olaraq gətirdikləri bu hədis, Hədis imamları qatında bilinməyib, müxalif olduqları hədis isə, Buxari və Muslimdə sabit olsa da! Hətta hədisi altı mühəddis (Əl Kutub Əs Sittədə) təxric etmiş olsa da! Kim Buxari və Muslim şərhlərinə nəzər salsa, məsələ ona aydın olar.”

 

Qaynaq: Tahir Əl Cəzairi: Təvcihun Nəzar ilə Usulil Əsər: 1/318-320

Beyrut: 1416/1995

 

Qeyd: Tahir Əl Cəzairinin sözləri əslində israrla ört basdır edilən reallığın təsviridir. Ümmət bir yana, Əhli Sünnətə mənsub Hədisçi, Kəlamçı və Fəqihlərin bir birindən çox fərqli bir Hədis anlayışı vardır.

Bu üç qol, reallıqda bir birinin bir çox hədisini açıqdan və ya dolayısıyla inkar etməkdədir. Hətta hədisçilərin özləri hədislər haqqında çox fərqli yanaşmalara sahibdirlər.

Buna rağmən Əhli Sünnət arasında tək bir hədis anlayışının olduğunu və bu anlayışa qarşı çıxanların bidətə, sünnət inkarçılığına nisbət edilməsini qəbul etmək mümkün deyildir. Çünki bu, real şəraitdən uzaq olan bir absurddur. 
 

[Muslih]

Şəmsuddin Əz Zəhəbi (673-748 h/1274-1348 m) Cərh və Tədil Əhlinin raviləri dəyərləndirmə cəhətindən üç sinfə bölündüyü haqda danışır və bir çox alimin bu sahədə özünə məxsus - xüsusi istilahları olduğunu bildirir. Bu səbəblə Cərh alimlərinin sözlərini mənayla deyil, ləfzən/olduğu kimi rəvayət etməyə dəvət edərək deyir:

 

ومِن ثمَّ ، قِيل : تجِب حكايةُ الجرح والتعديل : فمِنْهم مَن نَفْسُه حادٌّ في الجرح ، ومِنهم مَن هو معتدِلٌ ، ومِنْهمْ مَن هو مُتساهِلٌ

فالحادُّ فيهم : يحيى بن سعيدٍ ، وابن مَعينٍ ، وأبو حاتمٍ ، وابنُ خِراشٍ وغيرهم

والمعتدِل فيهم : أحمدُ بنُ حنبلٍ ، والبخاريُّ ، وأبو زرعةَ

والمتساهِل كـالترْمذي ، والحاكمِ ، والدارقطني في بعضِ الأوْقات

وقد يكون نفسُ الإمام - فيما وافقَ مذْهبَه، أو في حالِ شيْخِه - ألْطفَ منه فِيما كان بخلافِ ذلك . والعصمةُ للأنبياءِ والصدّيقينَ وحُكَّامِ القِسْط

 

“Bu səbəblə belə deyilmişdir: Cərh və Tədil (ifadələrinin ləfzən/olduğu kimi) nəql edilməsi lazımdır.

Çünki, Cərh və Tədil əhli üç sinifdir:

1. Cərhdə qatı/şiddətli olanlar.

2. Mötədil/Orta yollu olanlar.

3. Mutəsəhil/Yumşaq olanlar.
 

Qatı/Şiddətli olanlara misal: Yahya bin Səid, İbn Main, Əbu Hatim, İbn Xiraş və digərləri.

Mötədil/Orta yollu olanlara misal: Əhməd bin Hənbəl, Buxari və Əbu Zura.

Mutəsəhil/Yumşaq olanlara misal: Tirmizi, Hakim və bəzi nöqtələrdə Daraqutni.

Hətta bəzən elə olur ki, bir imam, (nəql edilən xüsus) öz məzhəbinə müvafiq olduğu zaman və ya öz şeyxinin halıyla bağlı, belə olmayan hallara nisbətdə daha yumşaq davranır. İsmət Peyğəmbərlərə, Siddiqlərə və adil hakimlərə aiddir.”

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Əl Muqiza fi İlmi Mustalahil Hədis: 83-84

Darul Bəşairil İsləmiyyə: 1405

 

Təliq: Hədis sahəsində mütəxəssis olan Zəhəbi və digər alimlərdə bir çoxu Cərh və Tədil alimlərini üç sinfə bölmüşdür.

Bu sinifləndirmə nisbilikdən xali deyildir. Məsələn yumşaq deyilən Hakimə görə, mötədil olan elə onun özüdür. Digər iki təbəqə isə, həddi aşmışdır.

Eyni şəkildə, qatı olan İbn Mainə görə mötədil olan elə onun özüdür. Digər iki təbəqə çox yumşaq davranmışdır.

Başqa sözlə: Məsələn Yahya bin Mainin zəif dediyi hədis digərlərinə görə səhih ola bilər. Yaxud Hakimin səhih dediyi hədis zəif, hətta uydurma ola bilər. Bunun ən böyük örnəklərindən biri “Əl Mustədrək” əsəri üzərinə yazılan tənqidlərdir.

Cərhdə şiddət sinifləndirməsi sadəcə müxtəlif alimlər arasında deyil. Eyni alimin öz məzhəbini dəstəkləyən ravilərə qarşı yumşaqlığı və müxalif ravilərə qarşı tələbkarlığı Zəhəbinin də qeyd etdiyi üzrə bilinən şeydir. Kitablarımızda bunun örnəkləri çoxdur…

Bütün bu faktlar, Hədis sahəsinin nə dərəcədə ictihadi olduğundan xəbər verir.

Hədis alimlərinin özlərinə məxsus istilahlarının olması, Hədis elmini, alimlərin məramlarını anlamağı daha da çətinləşdirən önəmli faktorlardan biridir. Bəzən bu istilahlar, Hədis sahəsində qoyulmuş ümumi istilahlardan çox fərqli mənalar daşıya və beləliklə ciddi qarışıqlıqlara səbəb ola bilir.

Zəhəbinin Siddiqlərə və adil hakimlərə nisbət etdiyi məsumluq isə, Şəriətin dəstəkləmədiyi bir prinsipdir. İsmət sadəcə Peyğəmbərlər üçün müzakirə obyektidir. 
 

[Usuli]

Hənəfilərdən Hədis sahəsində böyük çalışmalarıyla tanınan “İlaus Sunən” müəllifi Zəfər Əhməd Ət Təhənəvi (1310-1394 h/1892-1974 m) Hədislərə yanaşmanı ictihadiliyi və dəyişkənliyi haqqında deyir:

 

وقد بينَّا غيرَ مرةٍ أن صحةَ الحديث وضعفَه ، وثقةَ الراوي وضعفَه : كلُّه يدُور على ذوْق المحدّثِ وظنِّه واجتهاده ، ولذلك نشَأ الاختلافُ بينهم في ذلك ، فهذا يضعِّفُ حديثاً ، وآخر يُصَحِّحُه ، وهذا يضعّف رجلاً ، وآخرُ يوثِّقُه ، هل هذا إلا لاختلافِ الظنون ؟

 

“Dəfələrlə açıqladıq ki, hədisin səhihliyi və zəifliyi, ravinin siqa və ya zəif olması, mühəddisin zövqündən/təcrübəsindən, zənnindən və ictihadından asılıdır.

Bu səbəblə onlar arasında ixtilaf meydana çıxmışdır. Biri hansısa hədisi zəif sayarkən, digəri səhih sayır. Biri hansısa ravini zəif sayarkən, digəri onu təvsiq edər. Məgər bunun səbəbi zənnlərin/yanaşmaların fərqliliyi deyilmi?”

 

Qaynaq: Zəfər Əhməd Ət Təhənəvi: Qavaidu Ulumil Hədis: 457

Beyrut: Darul Qələm: 1392/1972
 

[Usuli]

Şafilərdən İbn Həcər Əl Asqalani (773-852 h/1372-1449 m) hədis analizlərinin ictihadiliyi haqqında belə deyir:

 

قلْتُ : تعليلُ الأئمةِ للأحاديث مبْني على غلَبةِ الظنّ ، فإذا قالوا "أخْطأَ فلانٌ في كذا" لم يتَعيَّنْ خطَؤُه في نفْسِ الأمْرِ ، بل هو راجِحُ الاحْتِمال

 

“Mən (İbn Həcər) deyirəm: İmamların hədisləri illətli sayması, (qəti deyil) zənni qalibə əsaslanır! Onların “filankəs burada xəta edib” məzmunlu sözləri, o adamın həqiqətdə xəta etdiyi mənasına gəlmir. Bu, sadəcə ehtimallardan racih/üstün olanı seçməkdən ibarətdir.”

 

Qaynaq: İbn Hacər Əl Asqalani: Fəthul Bari bi Şərhi Sahihil Buxari: 1/585

Beyrut: Darul Məarifə: Sələfiyyə Çapı

[Usuli]

İbn Cərir Ət Tabəri (224–310 h/839–923 m) Hədis sahəsində yazdığı “Təhzibul Əsər” adlı həcmli kitabının otuza yaxın yerində aşağıdakı cümlədən istifadə etmişdir:

 

وَهَذَا خبر عندنَا صَحِيحٌ سَنَدُه . وَقدْ يجِب أَن يكونَ على مَذْهَبِ الآخَرين سقِيماً غيرَ صَحِيحٍ

 

“Bu xəbər/hədis bizim qatımızda səhihdir! Lakin, digərlərinin/müxaliflərin metoduna görə qeyri-səhih olması lazımdır! (Daha sonra bunun səbəblərini sayır)”

 

Qaynaq: İbn Cərir Ət Tabəri: Təhzibul Əsər: 1/45

Qahirə: Mətbəətul Mədəni

 

Qeyd: Təbərinin bu sözləri hədisləri dəyərləndirmə metodlarının müxtəlifliyi, birinə görə səhih olan xəbərin başqasına görə etibarsızlığının normal sayılması mövzusunda yetərincə açıqdır.

Hədis sahəsi ictihada ən geniş mənada açıq olan sahələrdən biridir! Kimlərinsə hədis dəyərləndirmələri heç bir şəkildə başqaları üçün bağlayıcı ola bilməz!